Оьрму бутан аьркинссар щинкIуй буржлувну къаличIанну

[dropcap]Н[/dropcap]оябрьданул 5-нний оьрмулул 75 шин ва захIматрал ххуллий 55 шин хьуссар бусравсса аьлимчу, экологиялул масъалар­ттаха зузисса АьбдурахIманов Гаирбек МахIаммадлул арснан. Ва хъанахъиссар Аьрасатнал кьиблалийсса тIабиаьтрал, экологиялул «цIуцIи кIанттурду» ххал бигьлагьисса, аьмну ва региондалул экологиялул хIалкьазиялул хъирив агьсса аьлимчу.
Ванал хIарачатрайну республикалий сакин хьуссар экологиялул масъаларттаха зузисса, никирая никирайн бияннин экологиялул масъаларттах къулагъас дусса школа.


— Гаирбек МахIамма­дович, вила оьрмулуву ва пишакаршивруву щаллу къавхьусса, амма ттигу дакIнивусса хиял ци бур?

— Тти ттулами хияллая буслан чIалли. Щукру Аллагьнайн, ссахчIав мюхтажну акъара. Хияллавасса ца буссия республикалий экологиялул элмулуха зун кIулсса халкьуннал ккуран сакин дувансса. Бювхъунни ДГУ-луву ва ДГПУ-луву мукун­сса даву дувангу. Сакин буварду 10 доктор ва 80 элмулул кандидат зузисса элмулул школа. Нава хIадур бувсса магистртал, аспирантътал ва соискательталгу мува школалул гьанур. Вай, ца Дагъусттаннан бакъа, Ухссавнил Ккавкказуллангу, Аьш­ттарханнал ва Воронежуллал областирдангу бучIи лякъинсса пишакарталли.

— Вищала зузисса халкьуннаву цуку-цукунми хасият­ру язи дугьара?

— ТIайлашиву ва пиша кIулшиву. ТIайлашиву, дакI марцIшиву гьарзатраву. Элмулуву дикIу, оьрмулуву дикIу, тIайлашиву дакъа чара ба­къасса затри. Дусшивруву, оьрмулуву, гьарца ишираву яхI-къирият дикIан аьркинссар. На нава яхъанай ивкIра «ялугьлагьу оьмуних» тIисса принцип дургьуну. Цанчирча, ци бакIрайн ласурчагу, ттуща му захIмат-жапа къавхьуну, ттула цIуллушивугу, чIунгу зия къадурну, бакIуйн дуккан дан къабюхъай. ЧIявуссаннан ххай бикIайхьунссар на вай давуртту бигьану, хъунмасса авара къавхьуну дувайсса. Масалдаран, ласунну жул ВАК-рал сияхIрайн лавсъсса «Аьрасатнал кьибла» тIисса журнал. Хъинну хъунмасса захIмат хьуна жун му, сакингу бувну, буруччин. Мува ку­ццуй диссертациялул советрал масъалагу. Цумур-цагу суал ацIва байчу къавщуну щаллу хьуну дакIний бакъар.

— Жун кIулли ина вай 20-гу шинал мутталий халкьуннал дянивсса личIи-личIисса конференцияр­ттай Ккавкказуллал, Каспий хьхьирил эколог­иялуцIун бавхIусса масъалартту ччя-ччяни гьаз бувайсса бивкIшиву. Ци учинна му иширал хIакъираву?

— Ассоциациялул лагрулий хIасул бувну буссар Прикаспийскаллал хIукуматирттал экологиялул масъаларттаха зузисса Миллатирттал дянивсса институт, 13 шин хъанай дур ттул ванил каялувчину зий.
Ассоциациялул ва институтрал цачIу итабакьайссар ингилис мазрайсса «Биоразнообразие Каспийского моря и прибрежных экосистем» тIисса журнал. Каспий хьхьирил экология ва биоресурсру дуруччавриву чIявусса бур щаллу бан къахъанахъисса суаллу. Ца Ираннавун цава-ца суалданул хIакъираву на ивра ххюйла. Ираннал чулийсса хьхьири ххал къабивгьусса, хасъсса хъиривлаявуртту дан дурасса бур. Умудрай ура, тайннал аьлимтуращал цачIу, жура ва давугу щаллу дувантIишиврийн. Ца ххаришиву дур Каспий хьхьирицIухсса билаятирттал университетру цачIун хьу­сса Ассоциация сакин дан бюхъавриягу. Мивунма буххайссар жула Дагъусттаннал паччахIлугърал университетгу. ВаничIа буссар Прикладной экологиялул институт ва Каспийрал масъаларттаха зузи­сса элмийсса центргу. Ассоциациялувусса университетирттал, институтирттал ректортурал, элмийсса центрдал цаннащал цаннал дуссар цIакьсса дахIаву. Дуллайгу буссар ца университетраща цилалу дуван къабюхъайсса хъуннасса даву.Хъуннасса къулагъас Ассоциациялул дувайссар учебно-методикалул даврих ва элмийсса хъиривлаявурттах. Ванил лагрулий щуруй дуссар «Плавучий университет» тIисса программа ва дувайссар, личIи-личIисса билаятирттаясса 500-ксса инсан гьурттусса, Универсиада. Укунсса батIавурттай, аьлимтурал дяниву дакъагу, Каспий хьхьирил экологиялух гъира бусса жагьилмур никирал дянивугу нахIу-хIаласса арарду сакин шайссар. Хьхьирил зума-къирагъирттайсса билаятру миллатру чIявусса, культурарду авадансса билаятру бур.
Цамургу агьамсса чул. Хьхьири бур хъинну биосурсатру чIярусса, цIакьсса экосистема дусса ва хIарачатгу бан бур вай дуруччин. ХIакьинусса кьини ца хъунмур мурад бур ва экосистема, багьайсса кьиматгу бивщуну, ядавриха зун­сса.
Ккавкказуллал зунттаву дур хIат-хIисав дакъасса ххяххиярттансса ва жанавартирттансса тIабиаьтрал шартIру. Кьанивнияргу, зунттаву дур ляличIиссара тIабиаьт. Амма ваницIун зунттаву дур мунинсса хъуннасса нигьачIиннагу. Зунттурду гьарзасса билаятирттан ва масъалалухгу хъуннасса къулагъас дуван аьркинссар. Аьрасатнал кьиблалийсса дазуйсса жулла республикалий хьунадакьайссар хъинну нажагь дакъа цайми кIанттурдай къахьунадакьайсса ххяххияртту ва жанавартру. ТIабиаьтрал сурсатру жулла республикалул хазналун ккаллигу дурну, ми дуруччавриха зун аьркинссар. Вай ва цаймигу масъаларттаха зийгу буссар 1993 шинал тIивтIусса Прикладной экологиялул институт. Шикку дувайссар фундаменталсса хъиривлаявуртту, мукунма Ккавкказуллал зунттал экосистемалул масъаларттаха зий буссар ва региондалул зоологтал, дувайссар Каспий хьхьирил ва зумардайсса экосистемалул мониторинг. Прикладной институтрал дурссар хасъсса элмийсса хъиривлаявуртту ва итабавкьуссар Дагъусттан Респуб­ликалул ЯтIул лу. Гихунмайгу ва луттиравун ласунсса хъиривлаявурттаха зунтIиссару. Институтрал даврил хахливун лавсун буссар республикалул школартту, экологиялул слетру, олимпиадартту, кружокру, студентътуращалсса, магистртуращалсса, аспирантътуращалсса ва докторантътуращалсса хIала-гьурттушиву. Вай 13-гу шинал дянив бавтIссар чIявусса элмийсса конференцияртту.

— Ци хасият къаххирар вин инсаннаву?

— Щялмахъ. Къачча щялмахъ бусайсса инсан. Му я чIивисса, я хъунмасса къабикIайссар. Щялмахъ щялмахъри. КъабучIиссар инсаннан чIири-хъунсса лавмартшиву дуван. Тава-тагу кIура баянтIиссар вийнма. Цал щялмахъ бувснащал гихуннаймур даврил, хIала-гьурттушиврул мяънагу дакъассар.
— Ци бусанна виламур оьр­мулия?
-ТIайлану бусан, ттула оьрму лащан бавияв мюрщи оьрчIал къундалий бувсса чIалъаьлуха. Яру­ссаннал шаэр КахIабросолиясса МахIмудлул тIийкун, «Инсаниятран мюнпатрансса ччаврил ламугу бувну, навама ливчIунна, ламугу багьну, кьакьалул дазуй» . Вай махъру ттул оьрмулиягу учин бучIир.

— Оьрмулуву ссая бикIай вил пахру?

— ТакIуй къаххирассия буржру. Я кулпатран, я оьрчIан, я дустуран, я ттула жяматран, я республикалун буржлувну къаличIантIишиврий дакI дарцIуну ура. Ттул оьрмулул принцип дур «Агарда ина вина сагъсса, ня щурущисса инсаннан ккаллийну ухьурча, такIуй мюрш маикIара, дакIний къаличIансса затирттаха мазра» тIисса.
Экологиялул экспертиза сакин баврийну ттуща таний бювхъуна Б. Ельциннул ва Аьрасатнал ХIукуматрал кIива ХIукмулийну бан кьамул бувну бивкIсса, миллиардру арцун бацIан тIий бивкIсса, зумарду мюхчан дай­сса «Махачкала-Астрахань» дамба буллалисса давуртту дацIан дан. Мукунма, экономистъталгу гьур­ттусса, жул экспертизалул ихтияр къадуллуссар Яруссаннал Къойсу неххай Зиранинский ГЭС бувангу. Вих хьира, хъинну бигьа бакъая вай иширттаха зун.
Ихтилат бувссар профессор Оьми Кьурбановлул

Таржума
З. АьбдурахIмановал