Акул-Аьли Пакку датлай ивкIсса куц

ДиркIун дур Акул-Аьлил Пакку дурцуну хъунма хIал къавхьусса чIун. УвкIун, Паккухь мунал бувсун бур хавар. Увкуну бур, пулансса адамина, увччу хьунугу акъа унува, оьккину цала щарсса датлай ия куну.

Яла Паккулгу увкуну бур:
— Валлагь, заннал малаик ухьурчагу, на ттуйнма кьинс бивтсса ласначIа ца кьини къадацIавияв, — куну.
— Кьинс бивтун къадацIарча, мурхьхьах запI дикIан дурну дарттунгу дацIантIиссара ина, — куну бур ваналгу.
Мукун, дацIантIиссара-къадацIантIиссара тIий, миннал дянив хъунмасса къяр-къур хьуну бур. Ахирданийгу увкуну бур, на адамина акъара гьар­хьхьуну ина мурхьхьах къадаттарча, — куну.
Мукунгу увкуну, Акул-Аьли лавгун, чату лавсъссарив, мархьгу лавсун увкIун, мугу мюрайн лавхъун кьабивтун лавгун ур.
Кьунниялай Акул-Аьли увкIун ур шавай. Му учIайхту, Пакку ларгун, ларххун ганзсса луттирал къавттангу, дуркIун, Акул-Аьлил дарвачрайн кагу руртун, увкуну бур:
— Лажиннияр, Аккуй, нагу мадаттарача, нану жува, пучI-пучIгу увкуну, кIучI хьуну утту­бишиннуча. Даттанна куну, инава бувсса хъагу щялу къахьун, на луртту къавттан лаххавча, бища ттуйх, ччарча, ца-кIива мархьгу.
Укунсса Паккул нахIусса ихтилатрал Акул-Аьли ассан увну ур.
Яла яруннил пишгу ку­ну, ивзун лавай, Паккул нентта­бакIрайн ппай куну бур.

Хъаннил кIунттихьсса яла ххаллилмур ярагъ – нахIушивур

Ца кьини чIаххул цIухлай бивкIун бур Акул-Аьлихь, жун Паккугу, инагу тачIав ххавххун къаккавккуннухха, зун тачIав ххаххан къабагьайрив? – тIий.
Акул-Аьлилгу чайва тIар:
— Му ттул гьунар бакъар, Паккул гьунарди. На, ци-бунугу ца багьана хьуну, щара-кIара лавхъсса чIумал, Паккул ца-кIива ттюнгъа бувсун, ассан увну, авцIан увну гьан ара. Яла инсан цукун ххахханссар!

Ттуккул магърал диван

Авадансса адаминал ичIува къазахъну ивкIун ур ца пакьир. Ца кьини, ттукрай ххулув ххилай унува, муначIасса ца ттукку кунцIуллувун бювкьун, буккан бан къахъанай бивкIун бур. Яла къазахънал цува кунасса цама къазахънайнгу оьвкуну, кIинналагу – цаннал бакI, цанналгу магъ дургьуну – ттукку буккан буллай бунува, мунил магъ дурцун дур. Мукунсса иш хьукун, ттуккул залуннан ччан бивкIун бур, дурцсса магъгу савав дурну, къазахънан багьайсса шинал хIакьлияту арцу дугьан. Му пикрилий авдан адаминал Акул-Аьли дивандалийн аьрза бувтун бур. Увкуну бур:
— Ва саяхънал ттул ттуккул магъ дурцунни, ттун ванаяту магъ дусса ттукку булун бара.
Яла Акул-Аьлилгу бувну бур укунсса диван:
— Магъ дакъасса ттукку ччиний зузи бан булун къазахънахьхьун. Магъ хьукун, ттукку залунначIан зана битан.

Хъюруврал ххункIру ва мусил гьиссилтту

Ца чIумал Аслан-ханнал цала ниттиуссил душничIан Ххунзахъиял Баху-биканачIан арамтал гьан бувну бивкIун бур цала арснан Нуцал-ханнал душ була учин.
Баху-биканалгу, бан бувну хъюруврал ххункIругу, бивхьуну миннал хьхьичI, дуллуну дур мугьисалтрахьхьун мусил гьиссилтту.
Мугьисалтран Бахул ихтилат бувчIуну бур: ай, зу ттун мусияр бусравссару, амма душ къабулунтIиссар тIисса мяъналийсса.
Мунияр махъ жула буссар учала: «Душ була чин лавгнал хьхьичI душнихъал я ницIал бушкъап дишайссар, ягу хъюруврал ххункIругу бивхьуну, канихьхьун мусил гьиссилттугу дулайссар», — тIисса.

Къабайнан оьрчI бувкун, Ярттав ттур хьуссар

Ярттав, яъни Ххунзахъ, ца адиминал диркIун дур цаннагу ххирасса, цувагу ххирасса щарсса. Кьура шинай оьрму цачIу лавгун бунугу, миннан оьрчI къабувну бивкIун бур. Ахирданийгу, кьура шин хьуну махъ, миннан арс увну ур. Къаайнан оьрчI увкун, ца ламмамнал цала гьалмахтурахь увкуну бур:
— Зу щихьчIав ссихI мадуккари, амма та адиминан къауллай увсса арс чIаххувчунацIар, — куну.
КьюлтIну увкунугу, зувира ккарччулату бувкмур мугьлат бакъа зувиазаруннан бавну бур. Щар аьлав-чялав тIун диркIун дур. Ласнал ва щарнил дянив щяйтIан багьну бур. Ласнал ляхъиндарал ва щарссанил ляхъиндарал дянив рагьну дур. Ласнал гъанмигу, щарссанил гъанмигу бунагь бакъасса чIаххувчунал къатрайн ххявххун, гай гьалакIу бувну бур, бищу-кьищу бувну бур. Ламмамнал маз сававрай шяраву тачIав лекъащайсса питна-ттур хьуну дур.
Мукунсса иш хьуну махъ учай хьуссар «Зувира ккарччулату бувкмур, зувиазаруннан баяйссар» тIисса ва «Къабайнан оьрчI бувкун, Ярттав ттур хьуссар» тIисса учаларду.

Инсан ссаяту къауччайссар?

Ца чIумал Акул-Аьлихь ккурчIнил агьлу цIухлай бивкIун бур, инсан ссаяту къауччайссаркьай тIий. Акул-Аьлилгу бувсун бур. Увкуну бур:
— Инсан, циксса хъус дусса ухьурчагу, хъуслияту къауччайссар, цуксса оьрму лавгун бухьурчагу, оьрмулиятугу къауччайссар, цуксса хъунмасса къуллугърай ухьурчагу, хъуншивриягу къауччайссар, цуксса цIа элму дурккуну духьурчагу, элмулиягу къауччайссар, — куну.