Цуппа архнугу, дакIничIан гъансса Хъусрал-ЧIар

Цумарив ца аькьлукарнал зумату дурккун дур: «Инсаннал талихI ниттил чIанччанналур бикIайсса», — тIисса калима. Лув­сса аьрщарал гъилишиву кIул хьуншиврул, га аьрщарайх кьинилий цалвагу ачIаччаннахь занан багьлай бур. Жула нитти­хъал чIанччанналусса аьрщину ттун чIалай дур Лакку билаятрайсса аьрщи. Ккуллал райондалий диркIсса ва уттигу дусса, МахIачкъалалия нанисса ххуллу хIисав бувсса чIумал, архну чIаларчагу, дакIничIан гъансса Хъусрал-ЧIарав лавгсса чIумал, ттун бувчIуна жула инсантал кувни бяйкьусса кьурукьир­ттайн буклай бушиву.

ХI. ХIусайнов
[dropcap]Б[/dropcap]юхъай 1944-ку шинал, ва шяравалу мичиххичнавун дизан дуллалисса чIумал, шикку яхъана­хъисса инсантураща хIукуматрайн данди бацIан къахъанай бивкIун бикIангу. Бунияла, мукунни иш цуппагу бивкIсса. На кIицI дував «уттигу дусса» тIисса калима ттула чичрурдаву. Циван учирча, кIикку дия уттисса кьяйдалий дурсса, хъинну авурсса магъивгу дирхьусса шаннайра къатри. Мува лахIзалий дакIнийн багьуна: «Циванни дурагу шаннайра дакъа къатри дикIан къабагьлагьисса ваксса ххуйсса тIабиаьтрал дянив?» — тIисса пикри. Шаннайра къатрал чIарав дувара уттигу зувирайра къатри, Хъусрал- ЧIарттал яхIлувтал, зува гъин­ттул бигьалаган бучIаван зула бу­ттал аьрщарайн! Валлагь-биллагь, Хъусрал-ЧIарттал лултту нани­сса аьтарттуйхсса ламугу хъинну цIакьсса бия. Шаннайра къатрал чIаравгу дия Хъусращиял шяраваллил СПК-лул гъаттарал фермагу ва фермалий зузисса зузалт ва вайннал кулпатру яхъанахъи­сса къатригу.
Жула буттахъал, цивппа яхъа­нансса шяраваллу дувансса кIантту язи бугьлагьисса чIумал, шанма иш хIисавравун ласай­сса бивкIун бур: цалчин, щин ду­сса кIану; кIилчин, язи бугьай­сса бивкIун бур дугьан­сса хъуру хьун дансса кIантту; шамилчин, язи бугьайсса бивкIун бур ятту-гъаттара ябансса лухччи дусса кIантту. Вай шаннагу шартI ххинугу ялттусса дия Хъусрал-ЧIар бу­сса кIанттай.
Шяравун бухлахисса ххуллул урчIа чулий бия жула зунттал хъархъаллал заллуну хъанахъисса авлул сурат дирхьу­сса чару. Яларайну дия «Шикку диркIссар Хъусрал-ЧIарттал щар. Аьпа баннав шикку ливтIунал, дяъвилий ливтIунал, чил аьрщарай ливтIунал. Август, 1995 ш.» тIисса, ссикъабагьай муххай дур­сса, чичрурду.
Най бунува хьунабавкьусса жагьилсса хъамитайпагу, шиккувасса 4-5 оьрчIгу, на фотоаппарат бу­ккайхту, ливхъун, къатравун бувххуна. Шиккусса ца адаминал бувсуна фермалул зузалт кIийх арив ххулув буллай бушиву. Нагу кIайнначIан лавгссияв. КIикку ттун бакIрайн багьуна бувцусса ххулув кьакьан буллалисса зузалт. КIайннаву яла бугьарамурну бия [pullquote]Ялагу нава ссал махIаттал увнав учирча, архсса зунттал щаращул чIарав бия «Зунттурду – жулла аваданшивур» тIисса макьалагу ялунна чIалачIисса, бургъилгу хъахъи лаган бувсса, «Илчи» кказит. [/pullquote]Калантарова Шагьун. Ванил бувсуна ттухь цаппара затругу.
— Ттун дур 77 шин. На навагу Хъусращатуссара. ЧIярусса шинну дурссар Хъусращиял колхозраву зий, дояркану ва цайми давур­ттай. ЦIана зий буру ва Хъусрал-ЧIарттал шяраву салкьи хьусса Хъусращиял шяраваллил СПК-лул фермалий. СПК-лул хъунаману зий уссар Акаразуев Георгий. Шикку, фермалий, на бакъассагу, зий буссар ттул душ Нукьи, ванил лас МахIаммад, Алмасов Рамазан ва цаймигу. Жул биялалий бур 100-ннийн бивсса ттизайсса оьллу. Вайннувух бур ттулассагу оьллу. Бур вайннул бярчругу. НакIлия хъунмурчIин дувару нис. Нис ласун жучIан бучIай ишбажаранчитал МахIачкъалалия ва Дарбантуллал даралува.
На Шагьуннухьхьун буллу­ссия суал:
— Къабюхъайссарив, жула халкьунналгу ласланшиврул, учиннуча, хасъсса ттучан тIитIин МахIач­къалалив, вай жулла Ккуллал райондалиясса марцI-уздансса нисри тIисса реклама зумунусса баян бавугу дурну.
— Му Акаразуев Георгий­хьхьун булайсса суал бур. Жу жура дур­сса нис дачIайссар шяраваллил инсантурайхгу, нисгу опталул багьлий 200 къурушран дулару. Утти, накI чан хъанан дикIайхту, багьа, тIайлассар, цахъи лахъ бувангу багьантIиссар. МахIачкъалалив жула ккуллал нис 360 къурушран дахлай душиврия буслан бикIай…
[dropcap]А[/dropcap]рх бакъа ххулув кьакьан буллалисса цамургу бригада чIалай, на кIайнначIангу гъан хьу­ссияв. КIай бия Хъусращиял шяравасса, на кIицI дурсса шаннайра къатравасса царайннуву – Макьсудлул арс ХIусманов ХIусманнул къатраву – яхъана­хъисса Гаргацовхъал кулпат. Ххулув буллай бия Гаргацова Аминат, ванил арс Рамазан ва вайннал оьрчI-душру. Аминатлул бувсуна ттухь цивппа ХIусманнул къатравугу яхъанай, гайннухгу буруглай бушиву.
[dropcap]У[/dropcap]тти чан-кьансса ихтилат буван ччива ва Ккуллал райондалийсса яла архмур шяраваллил лагмасса тIабиаьтрая. ТIабиаьтрал ххуйшиврия зуща яру батIин къахьунтIиссар. Ванил чIарах нанисса аьтарттул зума дургьуну бачирча, зу бакIрайн багьантIиссару хъинну бявкъу­сса бакI щаращачIан. Амма кIай щаращачIату кIихунмай машина гьан бюхъайсса ххуллу ба­къая. Неххал тия чулий чIалай бия бивщусса чятиргу. Бухьунссия тай туристал ягу бигьалаглагисса экстремалтал. На чятирданучIан къалавгссияв.
Шиккува чара бакъа ца укун­сса затгу кIицI буван ччива. Ваксса архсса зунттал тIабиаьтрал хIасул бувсса уздансса щаращал чIарав дия ца къаххуйшивугу. Шикку ду-дакъасса цIинцI да­къая, шушрая тIайла хьуну, му­ххал консервардайн дияннин.
Ялагу нава махIаттал ссал увнав учирча, шиккува ттун бакIрайн багьуна тIайланма бургъийн зиярат буллалисса «Зун­ттурду – жулла аваданшивур» тIисса макьалагу дусса «Илчи» кказит (бургияра суратрах). Хъуннасса чувшиврун хIисав мадару, амма на гай циняв ххиличIлурду дартIун, ца къувилувун дирчуну, ччурччуссия.
Шаппай нани ххуллий, Хъус­рал-ЧIарттал лултту нанисса аьтар­ттуйхсса ламуяту щинавун къармах палцI дурну, ца мукьва-ххюва къизилбалугъгу бувгьуна на Хъусрал-ЧIарттал даралувун увцуну увкIсса МахIаммадов Ризваннул.
Нава ххари шаврил гьавасрая ттуща буслай бусан къахьунссар. «Укунсса тIабиаьтрал бахшишру дакIния дуккан дитлай буру жува», — тIисса калимагу щялуну лякъиннав.