Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизит: му бувсса чIумул хIакъираву

Къапкъазуллал ца яла хьхьи­чIунмур аьраяллил ва политикалул, машлул ва экономикалул центр хIисаврай, тарихийсса литературалуву Гъази-Гъумучиял бувгьусса кIантту ххишала бакъа хъунмасса бур.Мунил биялсса асар биян бувну бур дянив ттуршукурдай­сса Дагъусттаннал ва щалагу Баргъбу­ккаваллил Къапкъазуллал халкьуннал идеологиялийн.
Тарихрал личIи-личIисса чIуннардий шикку загьир хъанай диркIун дур шанна дин: зороастризм, ххачпарасшиву ва ислам.
Идеологиялул центр хIисаврай бакъассагу, дянив ттуршукурдай Гъумучи бивкIссар Дагъусттаннайх ислам ппив дуллалисса ца яла агьамсса дякюрунугу. Муна му чIумуцIун бавхIусса бур монументалсса эбадатрал архитектуралул гьайкалну хъана­хъисса Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизит. Му бувну бацIан був­сса чIумул хIакъиравусса ихтилат­ру хIакьинусса кьинигу цалий бавцIуну бакъар.
КIанттул бусалардугу гьанулун лавсун, «Асари Дагъусттан» тIисса цала луттирай ХI. Алкьадари чичлай ур: «Ца Дарбантлив бакъассагу, VIII ттуршукулул хьхьичIмур дачIинний Масламал мизитру бувну бур зун­ттал щархъавугу, миннувух — Гъумукгу», — тIий. Амма Алкьадарил чивчумур таржума буллалисса А. ХIасанов, мунацIун къаавкьуну, Гъумук мизит бувсса чIун кIира-шанна ттуршукулул махъ бувсса бухьунссар тIий ур.
1867-кусса шинал Гъази-Гъумукун увкIун ивкIсса оьруснал публицист Н.И. Воронов чичлай ур: «…Абу-Муслим Гъумукун увкIсса чIумуцIун дархIусса 777-ку шин ккаккан дуллалисса чичру яхьуну лирчIун дакъануккар. Цуксса хIайпнугу, кIанттул кьадинаща му чичру жун ккаккан дан къархьуна».
Цан къархьуну диркIссарив му чичру Вороновлун ккаккан дан хIакьину захIматри кIул буллан. Амма муния махъ мура чичру цанна ккаркшиврий тасттикьшин дурну дур мадарасса аьлимтурал: А.К. Комаровлул (1873 ш.), Д.Н. Анучиннул (1882 ш.), Д. Б. Буттаевлул (1891 ш.), М.А. Аьлиханов-Аварскийл (1894 ш.) ва Е.И. Козубскийл (1902 ш.).
1882 шинал гъинттул Да­гъусттаннайн цалва бувну бивкIсса аьрххилул отчетрай Анучиннул чивчуну бур: «Гъази-Гъумучи – му дур хъуннасса шяравалу ва машгьурнугу дур цила мизитирттайну ва хъунмасса базаллуйну. Мизитирттаву ляличIиссава мизитну бур Коньмизид (Хъун-Мизит), яни хъунма­сса мизит… Му мизитрал кьиблалул чулийсса чIирай дур микку­сса агьалинал ислам кьамул дурсса чIун ккаккан дуллалисса аьрабрай­сса чичру – 162-ку шин гьижрилий». Аьлиханов-Аварскийл 1894-кусса шинал таржума дурну дур му чичру укун: «Мизит був­ссар шайх Абу-Муслиннул биялалийну 161-ку шинал ислам кьамул дурсса лакран».
Жул пикрилий, кIа бакIчичру кIикку диркIшиву мяйжан буллалисса аргументну хIисав хъанай бур февральданул 12-нний 1873-кусса шинал А.В. Комаровлул Н.И. Вороновлуйн чивчуну бивкIсса чагъар: «…ДакI дарцIуну учин бюхълай бур гъумучиял бусурман дин кьамул дурсса чIун 777-ку шинайн дагьлагьисса дур куну. Вилва статьялуву ина кIицI буллали­сса сведенияртту ттунгу кIулссия. Амма ттулами статьярттаву на ми цанъя кIицI къабувсса учирча, ттун циниягу ца зат чивун бу­ккан баннин аьщуйн щуну мунил хъирив лаян ччан бикIай, фактру кIунттихьхьун къабиривссаксса ччалли уклангу къаикIара».
1949-ку шинал кIава мизит гьарца чулуха ххал бивгьуну бивкIссар цIанихсса ккавкказовед Л.И. Лавровлул. Мунал чичлай ур: «Мизитрал ялтту даркьуну дур ца лагрулийсса цIувцIу-чарил гъунтту. Мизитрал хъиннува ччясса, кьиблалул ва баргъбуккавал чулийсса, бутIуй яхьуну бур байлсса мурцIурдугу бу­сса лагьсса кIалантру. МихIраврал ялувсса чIавахьултту бувсса бур къаттарисса куцругу бусса цалунмасса чария. Мизитрал вив дур магъулун щарчусса чарил колоннардал кIира кьюкьа. Миннул дянив бур кIалантру. Мизитрал ух­ссавниймур чул ккаккан бувну бур хъаннин куну. ЧIиртту вивх бувщуну бур, кув кIанттурдай ялтту дурну дур оьрчIисса яргсса чичрурдугу – ххяххиялул орнамент. Баргълагавал чулийсса чIирай дур цуппа мизит 778/79-ку шиннардий бувну бивкIшиву ва муния махъ ца-кIилва бакьингу бувну бивкIшиву бусласисса аьрабрайсса чичру. Бусласаврийн бувну, 1788/89 шиннардий МахIаммад-ханнал инициативалийну дурну диркIсса ремонтрал давривух диялсса гьур­ттушиву дурну диркIун дур мунал ниттил ХIажи-Аьйшатлулгу (мунил бувну бивкIссар тIар Ма­ккалив арулва хIажгу). Мизит бакьин буллалисса чIумал, му цуппа хъинну личIлулну ялув бавцIуну бивкIссар тIар, бихьлахьисса гьарцагу чарил ялув тIиссакссагу. Мизитрал ца бутIа хъаннин куну личIи бавугу ХIажи-Аьйшатлул тIалавшиндарайнусса ишри тIар. Мунилва маслихIатрайну мизит­рал чIиралу дирхьуну диркIссар тIар хъиривсса ремонтран ишла дан кусса мусигу.
Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизит VIII ттуршукулий бувну бур тIисса Лавровлул кумуницIун къаакьлай, Саэд Габиев ур чичлай: «…Мизит бувну бур XVII ттуршукулий МахIаммад-ханнал… аьрабнал чIумал бувну бивкIсса чIивисса чак бай къатлул чIарав, чIира чIирайн лаян бувну». Саэд Габиевлул кумунинсса жавабран Лавров тIий ур: «Мизит VIII ттуршукулий бувну бивкIшиву мяйжан буллай бур мизитрал цилла ляличIисса архитектуралулгу, чIирайсса аьраб хатIлилгу, тарихрацIун дархIусса хIисавртталгу. Укунмасса ччясса заманнайва бувсса цайми-цаймигу мизитру кунма, Гъумучиял Хъун-Мизитгу цимилвагу бакьин бувну бивкIун бур, цIу буккан буллай, гьарта-гьарза хьун буллай, амма ми дахханашивурттал духлаган дурну дакъар хъинну хьхьичIарасса архитектуралул лишанну».
Л.И. Лавровлул пикрилийн бувну, лакрал этнотерриториялийн ислам аьрабнал ларсун бувкIун бур ми цивппа Да­гъусттаннайн бучIайхтува, амма дикIайсса куццуй цIакь хьуну дур X-XII ттуршукурдай. Лавров дакI дарцIуну ур 1905/06 шиннардий дурну диркIсса чичру – му хъинну хьхьичIарасса чичрулул копияну хъанай душиврий, яни цила чIумал Хъун-Мизитрал чIирай Д. Анучиннун, Д. Буттаевлун, М. Аьлиханов-Аварскийн ва Е. Козубовскийн ккарккун диркIсса чичрулул копияну.
1953-шинал Хъун-Мизит ххал бивгьуну бур жула Дагъусттаннал машгьурсса архитектор С. Хан-МахIаммадовлул. «Лакрал архитектура» тIисса цалла монографиялуву мунал, аьщуй-ххуттай авцIуну, ккаккан дурну дур Гъумучиял мизитрал архитектура. Чивчуну бур укун: «Цилла гьарта-гьарзасса лагрулийну ва баврил куццирайну Гъумучиял Хъун-Мизит хъинну лавхьхьусса бур Дарбантуллалмур мизитраха, цу­ппа танияр мадара чIивисса бунугу (вивсса дуцин – 31х18). Пландалул ва конструкциялул анализрайн бувну цалийн дуцин хъанай дур цаппара хIисавртту. Цалчин, мизитрах ябивтукун, исватну чIалай дур мунил личIи-личIисса заманардал лишанну, бутIри. Ца яла хьхьичIвамурну хIисав бан багьлай бур баргъбуккавал чул ва мизитрал къуппалул лувсса байлсса мурцIурду бусса кIалантру. Мизит капиталнайну цIу буккан буллали­сса чIумал, чIалачIиссаксса, бурувччуну бивкIун бур мунил яла агьамми габаритру. Амма кьатIухми чIиртту чIявуми бувну бур цIуницIакул, кьиблалул чулиймур чIира тIурча, ца метIралул тинмайгума хьун бувну бур. Мукунма цIунил дацIан дурсса дур вивсса ттарцIру, кIалантру ва м.ц.
ХIасил, Дагъусттаннал ца яла хьхьичIавасса мизит, цила куццирах бурувгун, биялну лав­хьхьуссагу бур Дарбантуллалмуниха, амма мунищала архIал дур цинна хасъсса ляличIишивурттугу. Шикку бур цила бикIайкунсса клинтчатийсса кIалантру ва личIи-личIисса куццирал ккуртри. Ши­кку бур фигурарду хьусса чарттал бавкьусса чIавахьултту ва хьулурду, шикку бур цалунмасса чарияту бувсса цIувцIусса бурхIулттив, шикку дур цIувцIу накьичру ду­сса петроглифру. Ми цимурцаннувугу лакрал архитектуралул ца яла аьнтIикIамур хъусну хьуну бур мизитрал портал – буххайсса хьулу. Укун ухьттансса ва караматсса чарил орнамент дусса хьулу ба­къар яла чувчIав – я Лаккуй, я Лаккуяллил кьатIухсса мулкирдай».
Хъиривгу буссар