Ххюлуссуннал шяраваллиясса бусала

Лакрал райондалий цIанакул дусса кIанттай Ххюлуссуннал шяравалу сакин шавриясса кIулмур хъинну ссуссукьусса бур. ХьхьичIава, революция хьуннин, гьарцагу хьумур, ккавкмур, бавмур ва кIулмур аьраб хIарпирдай чивчуну, таптардай кьурандалул луттирдал хIатиярттай чивчуну, мизитирттаву ягу цала ша­ппа ябуллай бивкIун бур.

Совет хIукумат хьуну махъ, мизитругу лавкьуну, мигу складирттайн кIура баен бувну, миву­сса луттирдугу бакъа-къатIа бувну лавгун бур. Миннущал архIал сайки циняв лакрал шяраваллал, Ла­кку билаятрал тарихрайн багьай­сса чIявусса затругу бакъа хьуну бур. Ми жулла тарихрал чичрурду дакъа дувангу цаппараннал кумаг бувну бур. Имамтурал, маллатурал хъирив багьну, диндалул пропаганда дуллай бур тIий, ссивир бувну гьан бувну бур. Гъапуров Малик дакIнийн бутлай ия, цала буттал ппу КьурбанмахIаммад ва Гъапурхъал АьвдулпаттахI (АьвдулпаттахI дурккусса муаьл­лим ивкIун ур, 1924 шинал ванал цала шаппа байбихьулул школагу тIивтIуну бивкIун бур) чIявуну цащала цивппа цалла шяраваллил тарихрая гъалгъа буллай бикIайва тIий. Ми бикIайва тIар Ххюлуссуннал шяравалу тасса-тарив хьхьичIра Азирбижаннал дазучIа диркIссар тIисса хавар бикIай тIий.
Тасса-тарив Дулттияллил даралувусса Ххюлуссун тIисса шяраваллия дакIний ливчIсса чансса бур. Му шяравалу диркIссар тIисса кIанттул чIаххуврай хIакьину дур Дженых тIисса Рутуллал райондалийсса шяравалу. Та заманнай Дженыхрайн Дюльтти учайсса бивкIун бур. Рутуллал райондалийсса Дженых шяраваллил школалул учитель Мурадов Зиядиннул 20 шинал хьхьичIва чагъар чивчуну бивкIун бур Ххюлу­ссуннал школалул учительтурайн, цалла шяраваллил тарихраятусса кIулмур батIин кумаг бара тIий.
КIира шинал хьхьичI дазурду дуручлачисса дяъвилул жамилий къуллугъ буллалисса Акаев Жаб­раиллун ца компаниялий хьунаавкьуну ур цува кунасса пограничник, Дженых шяравасса Саэдов Анвар. Жабраиллул бувсун бур цува лаккучу ушиву Ххюлусматусса. Анвардул Жабраиллухь бувсун бур хъинну ччянира Ххюлуссун тIисса шяравалу Дюльтычай тIисса неххал даралуву, цIанасса цалла шяраваллия арх дакъа, диркIшиву. Дженых шяраваллил халкьуннал цIанагу цив­ппа Ххюлусмату бувкссару тIун бикIай куну.
Интернетраву дур Ххюлуссуннал шяравалу сакин шавриясса цаппарасса дакIнийнбичавуртту.
Айтберов Т. М. ва ХIапизова Ш. М. авторсса «Елису ва зунттал махIла ХII-ХIХ ттуршукурдай» тIисса луттирай бур Лакрал райондалийсса Ххюлуссуннал шяравалу хьхьичIра Дюльтычай тIисса неххал даралуву, Рутуллал райондалийсса Дженых тIисса шяраваллия арх дакъа диркIссар тIий.
ЛичIи-личIисса багьанттайн бувну, кIира шинал мутталий жуща, миналул ххюлуссуннаща, къабювхъуна жулла шяравалу диркIссар тIисса кIанттайн биян, гьан. Ахиргу, июль зурул 20-нний 2016 шинал жу, цаппара ххюлуссун (Гъапуров Малик, ХIусайнов Аслан, МихIадов Сяид, Гъапуров НасухI, Абачараев Кураислам, Акаев Сагъир, Киваев МахIаммад, Магьдиев Арсен), машварагу бувну, лавгссияв Рутуллал райондалийсса ЦIахъюрдал даралувун, нукIузаманнайсса жулла буттахъал мина диркIсса кIану ккаккан. Жу хьунабавкьунав цIанасса чIумал Дженых шяраваллил чIаравсса заставалий къуллугъ буллалисса Анвар Саэдовлул.
ЦIахъюрдал даралувусса халкь хъинну хъамал ххирасса, увкIнал хIурмат лавайсса бия. Гайннан ччай бия, жу цачIанма бувцуну, хIурмат буван. Жу шихава хIадур хьуну буссияв походрал кьяйдалий. Мунияту жу, тихун бияйхту, заставалул чIарав чятирдугу бивщуну, гикку мина дуварду.
Июльданул 22-нний, кIюр­ххицIун ссят 5-нний, бавчуру бахьтта Дюльтычай неххал даралувун, аьвзалзаманнай Ххюлуссуннал шяравалу диркIсса кIанттайн. Ххуллу ккаккан буллай, жущал най ия цимилагу вай кIанттурдайн ивсса Анвар. Бузагу улахърай бивхьуну, жу ххуллийн багьру. Амма ваксса захIматсса, нигьачIисса ххуллу бивкIшиву Ххюлуссуннал хьхьичIрасса миналийн жун къакIулссия. Гьаз шавай, ялавай бучIавай, ххюллан ттяч диркIсса зунххишивур­ттайх (70-80 градус дусса) най бу­ссияв. Цаппара кIанттурдай же­гъир ххуллурду яхьуну бия ахьттачу лагайсса. Амма, урттуран лавххун, кIайгу вари чинну чIалай бакъая. Га ххуллу кIулсса кумагчи къаивкIссания, жуща ххуллу лякъинвагу къахьунссия. Дженых шяравалу ва застава бусса кIанттул лахъшиву 1550 метралул дия. Ссуттихунмай, Дюльтычай нех чIирисса чIумал, хьхьичIва Ххюлуссуннал щар диркIсса кIанттайн бахьтта ягу чай ца ссят ва дачIи шайссия тIар. Тиккун дурагу 5-6 км. дусса дия. Жуннив гьаз хьун багьуна Хултаг агдай тIисса бурхIал бакIрайн, цуппагу ххяллайх, буккан къашайсса лахъсса урттуравух.
Яла бучIан багьуна Дюльтычай неххачIан, гиччагу, Гилямуш тIисса лахъазан лархъун, тиха чулух дур яла архмур Рутуллал райондалул шяравалу – Кусур.
Гъинттул Дюльтычай хъуннасса гьалаксса дикIайсса дия. Жунгу му нех чай бурттий лахъан багьуна. Гихунмаймур ххуллу шяравалу диркIсса кIанттайн бияннин бахьтта битарду. Амма, цуксса хIайпнугу, тикку дурккун диркIсса лекьрурдаха ва лагмара, вацIа кунна, ццунну-лахъну ххярхсса ххяххиярттаха, къатIраха шяраваллил аьш-бакI ляхъин жуща къархьуна.
Чан-кьансса бигьагу лавгун, ттаттахъал миналий ахттайнссагу дуркуну, тайннал рухIирдая дуаьрттугу дурну, ахттая чул хьуну махъ махъунмай бавчуру. БувчIлай бия бахьтта лахъисса манзилданий занай аьдат бакъа­сса жун махъунмайсса ххуллу цуксса захIматсса бикIантIиссарив. Зунттуйн лахъан хъунмасса захIмат хьуна. КIия хъуннасса нех Дюльтычай чIирисса ратI кунна чIалай дия. Жу муксса лахъну лавхъун бияв зунттуйн. КIа зунттуя бучIаву дия яла захIматмур. ХIалдания лавгун бияв, ччаннал кьюлщулттив, никру цIун диркIуна. ЧIунгу чIалсса дия. Анаварну лагерьданийн биян багьлай бия. ЛухIисса ттурлу дурккуна, марч гьаз хьуну, дуниял даххана хъанан диркIуна. Жу чIумуй лагерьданийн бивунав, ца дачIи ссятрал чIал хьуссания, бала хьунссия. Дайдирхьуна микIиращалсса гъарал, бивщуну бия гужсса марч, гужну цIупар тIий дия. Жул гьарца зат чят хьуну дия. Гъаралгу, бадралува кунна най, ссят ва дачIи хьуна.
Жу цинявппа бявкъуну, ккашилну бияв, амма ххарину хъярчру буллай буссияв, чIивину-хъунну жула мурад щаллу хьуну, ттаттахъал миналийн биян бювхъуну тIий. Дуниял паракьат хьуну, жу лаххия даххана дуллан бивкIру. Щиллив увкунни: «Жула ппухълуннал жуйнмасса къаччан бикIаву, чIалну бувкIун тIий, дунияллул аьра­тталшиврийну чIалачIи бувунни. Амма му дахханашивугу дурунни, жува сагъ-саламатну зана шайхту. КIайннал жува багъишла бивтшивугу чIалачIи бувунни».
Гихунмайгу буссар
Арсен Магьдиев