Аьрщаралу кьюлтI хьумур ялун личин буллай

Уттигъанну, археологиялул экспедициялуцIун дархIусса диялсса давурттугу дурну, Вихьуллал ва Инишиял дянивсса даралувусса Паннаялу тIисса кIанттаяту зана хьуну бувкIунни тарихрал элмурдал кандидат Илияс Къаяев хIаласса хъиривбизултрал группа.Илияс Къаяев хъанахъи­ссар Аьли Къаяевлул цIанийсса Культуралул ва тарихрал фонд­рал председатель.
Илияслущал жу хьунабавкьуру вай гьантрай «Илчилул» редакциялий.
— Илияс, жула буккулт­рангу бавну-кIулну бикIан, бувсун ччива ци мурадру, ци ххуллу-хха бартбигьлагьиссарив инара каялувшиву дуллалисса Фондрал?
— Жул Фонд хIисав хъана­хъиссар жула Лакрал Национал советрал структуралул ца бутIану. Советрал председательнугу ­уссар жуна цинявннан кIулсса, машгьурсса политикийсса ва жяматийсса ишру­ккакку Амучи Амуттинов. Мунал инициативалийри жулмур Фондгу сакин дурсса. Фондрал ца яла хьхьичIунмур мураднугу хъанахъиссар жула лакрал халкьуннал культуралул ва тарихрал ирсирайсса хъуслил хъирив лаяву, ядаву ва чивун ду­ккан даву.
— Гьакссагу аьркиншин хъуннасса, агьамшиву ххисса Фондну хъанай дур му. Цуку-цукунсса давуртту дан бювхъур ттинин ва ци дакIнийну буру дуллан вания тиннай?
— Гьарца затрая ва ца базилух бусангу къахьунссар, амма дан бювхъумунийн щукрулий буру. Цамур бакъахьурчагума, жул Фондрал зузалтрал хIарачатрацIух ттинин дунияллийн буккан бувссар кьунния ливчусса элмийсса луттирду. Миннувасса ца яла ккалли банмурну хъанахъиссар «Лакку маз ва тарих» тIисса Аьли Къаяевлул энциклопедия зумуну­сса словарь. Му цуппагу итабавкьу­ссар Москавлив «Наука» издательствалий, жула чIун дакъана аьпалухьхьун лавгсса аьлимчу, профессор Нурислан Жидалаевлул редакциялулу. Кьулку шиннардил дайлитIулий, та чIумалсса Дагъусттаннал тагьарданул вив, мукунсса масштабрал словарь сакин бан кьаст лахIаву, махъ бакъа, ккалли бан багьлагьиссар Аь. Къаяевлул дурсса хъуннасса виричушиврун. МуничIа дишинсса даву та чIумул аралуву луглай къалякъинтIиссар.
Мукунна жул Фондрал дур­сса, бусравсса сияхIрал хху­ттайн ласун лайкьсса давуну хьуссар ххюва томрайсса «Лак­рал назмурдал антология» дунияллийн буккан баву. Мугу цува А. Амуттиновлул инициативалийсса проектъя. Муналвая муницIунсса харжгу бивхьусса.
Вава ххуллий кIицI къабувну кьабитан къахьунссар, кIава Аьли Къаяев авторсса, жул Фондрал кашилийхчин итабавкьу­сса «Лакку мазрал грамматика» тIисса лугу. Мунил редакторшиву дурссия жула машгьур­сса филолог Роза Илдаровал. Му лу итабакьаврицIун кабавкьу­ссар Аьрасатнал Федерациялул Думалул депутат Аьвдулмажид МахIрамовлул ва Москавливсса 32-мур медико-санитар частьрал хъунама хIакин Заур Мунчаевлул.
Мукунма 2011-кусса шинал итабакьарду жула лакрал тарихраву ца яла яргмур муттану хъанахъисса, Надир-шагьнал аьрал ххит баврицIун бавхIусса, «Гъази-Гъумучи. Цалчинма Сурхай-ханнал эпоха» тIисса надирсса лу. Мунил авторталнугу буссар шама инсан: Сулайман Мусаев, АхIмад Кьурбанов ва нава. Му лу итабакьавугу хIисав хъанахъиссар Лакрал Национал советрал жул Фондрайн тапшур дурсса «Гъази-Гъумучи» тIисса хъуннасса проектрал анжагъсса дайдихьуну.
— Жун кIулссаксса, инагу чялишну гьуртту хьу­сса экспедиция зана хьуну бувкIунни уттигъанну Лаккуяту. Цукунсса, ци журалул давурттив бартдигьарду зу?
— Хасну му аьрххилия бусаннин, ттун кIицI бан ччива жул Фондрал проектирдал ца биялсса бутIану къахъанахъишиву личIи-личIисса хъиривлаявур­ттал экспедициялуцIун дархIусса давурттугу. Лаккуйгу, щалва Дагъусттаннайгу. Му экспедициялул хъунмур мураднугу хъанахъиссар эпиграфиялул дунияллийсса чичрурду датIаву ва ми элмийсса сияхIрайн ласаву.
Эпиграфикийсса чичрурдал багьа бищун къашай­сса кабакьайссар тарихчинал ххуллу-ххуттацIун. Миннулли аьщуйн щун байсса хъинну чIявусса затру, миннулли тарихчи бакIщаращачIан уцайсса.
Ттинин жул экспедицияртту зий бивкIссар: Гъази-Гъумук, Шахьував, СумбатIлив, ЦIуйшав, Вихьлив, ТтурчIав, Инишав, Къуругьав (Къурагьиял район).
Вай махъсса гьантрай жу бу­ссияв жула Лаккуйсса «Паннаялу» тIисса кIанттай. Му лух­ччи дур Инишиял в Вихьуллал дянивсса даралуву. КIикку дур хьхьичIазаманнайсса хIатталу. КIичча жуща датIин бювхъунни ххишала дакъа агьамсса материал.
Лявкъунни «ккупи» хатI­лийсса чичру дусса цаппара кIалабарзру. Ми чарттайсса орнаментирттайн бувну жущава учин бюхълай бур жула шамхалтурал караматсса эмблемалул бакIсурат (прообраз) хасну Лакку кIанттул этнотерриториялий лярхъуну диркIун дур куну. Уттигу, цаппара экспедицияртту бувну махъ, жу, хIалли-хIаллих тIий, хIадур бан ччай буру «Лакку кIанттул эпиграфика» тIисса лугу.
Экспедициялул чулуха хъунмасса барчаллагь учин ччай ура Вихьлиятусса учитель, патриот Аьбдуллаев Исяхь, жухь кIа Паннаялу тIисса кIанттай хIатталу душивугу бувсъсса ва жуцIун кумаггу буллай ивкIсса.
Мукунма барчаллагьрал махъру учин ччай ура Инишиял шяраватусса ХIажиева Халисатлухь, ХIажиев Аьв­дурахIманнухь, ХIажиев МухI­синнухь ва ХIажиева Луизахь. Кьасумов Жаруллагьлуйнгу барчаллагьрай буру. Барчаллагьрай буру Лакрал райондалул ветеринар къуллугърал коллективрайнгу, Абачараев МахIаммадгу бакIчину.
— Цукунсса бур утти, яла гъанмур чIумул мутталий, бартбигьин дакIнийсса затру, мурадру?
— ЦIанакул жу зий буру ца цамургу агьамсса луттираха, мунин цIа дикIантIиссар «Гъази-Гъумучи. Гъази-Гъумучиял Щамхаллугърал эпоха» тIисса. ЦачIун дурну дуссар му чIумуцIун дархIусса диялсса материал.
Хъиривмур мурадну хIисав буллай буру Аьли Къаяевлул чивчусса, хIакьину хъинну чан­ссаннан бакъа къакIулсса, «Чачаннаву ва Дагъусттаннай 1877 шинал хьусса восстаниялул тарих» тIисса захIмат дунияллийн буккан баву.
Мукунма чивчуну чулийн буккан бан дакIнийну бур жу Шамил Шихаьлиевлущал цачIуну сакин буллалисса «Ух­ссавнил ва Баргъбуккавал Къапкъазуллал супизм ва супизмалул шайхтал…» тIисса лу.
ЛичIан къаритантIиссар экспедициялул дуллалисса хъиривлаявурттал давугу. Биян кьас­тирай буру Лакрал ва Ккуллал районнал цайми-цаймигу щархъавун. Мукунма экспедициялий гьан ччай буру РутIуллал ва Ахъушиял районнайсса лакрал щархъавунгу.
— Кабакьиннав зу дуллалимуницIун ва дан дакIниймуницIун Занналгу!
Ихтилат бувссар Руслан Башаевлул