Халкьру тархъан баврил цIаний

Инсаниятрал хьхьичI цалва бурж биттур бувну ивкIуссара тIисса инсан талихI бумари.

ХIавинахъал Саэд
Гьарца чIумул цила вирттал ляхъан байссар. Цалчинмур буржуазиянал хIуриятрал (1905 шин), февральданул буржуазиянал-демократнал (1917 шин), октябрьданул социалист хIуриятрал (1917 шин) чIумал Аьрасатнаву тамансса лявхъуссар виртталсса хIуриятчитал, мукунма Дагъусттаннайгу.
Ккавкказуллал ва Дагъусттаннал цIа дурксса хIуриятчитураву лайкьсса кIану бугьлагьиссар Ибрагьиннул арс ХIавинахъал Саэдлул. Га ивкIссар Дагъусттаннал ва Ухссавнил Ккавкказуллал халкьру тархъан баврил цIаний талай бивкIсса хIуриятчитуравасса ца яла хьхьичIунсса хIуриятчи.
ХIавинахъал Саэд увссар 1882 шинал майрал 28-нний Псковуллал улклуйсса Опочка шагьрулий. Тиккун Саэдлул ппу тIайла увккун ивкIссар цалва щалва кулпатращал 1887 шинал паччахIнайн къарши­сса восстаниялий гьуртту шаврихлу. 6 шинавату Ибрагьим (Сяидлул ппу) зана хьуссар цалва кулпатращал Гъумукун.
[pullquote]1918 шинал майрай Совет власть дирхьуну махъ ХIавинахъал Саэд увчIуссар Да­гъусттаннал Военно-революционный комитетравун, июльданий хьусса Советрал 1-мур съездрай га увчIуссар областьрал исполкомравун. [/pullquote]Сяидлун чIивину унува кIулну бивкIссар оьрус мазрай гъалгъа тIун. Гъумучиял школа къуртал бувну махъ Сяид увхссар дуклан Щурагьуллал реальный училищалувун. Училищагу кьабивтун, га лавгссар дуклан Ставрополлал гимназиялувун ва 1903 шинал хьхьичIунну къуртал бувссар. 1904 шинал ХIавинахъал Саэд дуклан увхссар Петербургуллал университетрал физикалул ва математикалул факультетрал тарихрал отделениялийн, га хьхьичIунну къурталгу бувссар 1911 шинал.
Университетраву га хIала-гьуртту хьуссар социал-демократ партиялул кьюкьравух. ПаччахIнал властьру, га угьансса кьасттирай, ганал хъирив багьну бивкIссар, иш мукун багьну бунува, Саэд, нигьа къаувсун, кьюлтIну увкIун ивкIссар Владикавказрайн. 1905 шинал гьуртту хьуссар монархистуращал ва черносотентуращалсса ярагъуннищалсса дандибацIавриву.
1906 шинал Саэд зана хьуссар Дагъусттаннайн, шикку хIала увхссар хIуриятрал давривух. Гара шинал ганал Гъумук сакин бувссар «Комитет-27», кIанттул каялувчитуращал таланшиврул. ХIукуматрайн къаршисса давурттавух гьуртту шаврихлу ганал хъирив багьну бивкIссар полицатал. 1908 шинал ганаща бювхъуну бур университетраву цалла дуккаву лахъи лаган дуван, тикку ганал къулагъас дуллан ивкIссар макьалартту чичлачаврил иширттах. Ганал макьалартту ришлан бивкIссар «Дагестанские областные ведомости» тIисса кказитрай, амма, паччахIнал иширттайн къаршисса дуну тIий, Саэдлул макьалартту рищун инкар хъанай бивкIссар. Мунияту ХIавинахъал Саэд 1912 шинал айивхьуссар «Дагестаннал ххяххабаргъ» тIисса цалвамур кказит итабакьлан. ПаччахIнал колонизаторшиврул политика дащуй дихьлай, ХIавинахъал Саэдлул чичлай ивкIссар Дагъус­ттан АьрасатнацIун цачIун шаврия­сса хайрдануя, оьрус миллатращал­сса дусшиврия.
1913 шинал дайдихьулий па­ччахIнал властирдал лавкьуссар «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» кказит, амма бажар бусса ХIавинахъал Саэдлул гара шинал итабавкьуссар цIусса кказит «Бусурманнал кказит». Ванийгу ганал тайва масъалартту гьаз буллай ивкIссар. Татарсттаннал хьхьичIунсса хIуриятчи Нурулла-Нур Вахитовлул, «Бусурманнал кказитрал» редакторнацIун кабакьу буллай, укун чивчуну бивкIссар: «ХIурмат бусса Саэд-Эффенди! На вихь барчаллагь тIутIиссара ина ттуйнма чивчусса чагъарданухлу, га ласайхтува ттул дакIниву яла язими умудру чанна лавхъунни. Жулва оьрмулуву дахханашивуртту хъанахъисса чIумал, ина гьужум бунни жулва пикри-зикрилул душмантурайн вилва казитрайхчил. Вил карунниву лахъну палцIа тIутIуча цIусса оьрмулия ххарисса хаварду лавсун нанисса ттугъ – «Бусурманнал кказит».
ПаччахIнал жандармериялул хъунаманайн чIявуну гьужумру буллай тIий, Саэд ятIапрай увцуну бувкIссар Петербурглия Щурагьун, шийх ванан суд бувссар. Судрай Саэдлул адвокатну увчIуну ивкIссар МахIач Дахадаев. Демократиялул чулийсса гужру ххи хьуну ва Саэдлул чулийсса халкьуннал сситтуща нигьа бувсун, судрал тIайла увссар ХIавинахъал Саэд.
ПаччахIнал властирдаща хха­ссал хъанай ивкIун, ганан багьссар 1915 шинал Владикавказрайн учIан, шикку Саэд яхъанай ивкIссар цала хъунама уссичIа. ХIавинахъал Саэдлун кьамул хьу­ссар буржуаз-демократ хIурият, мунийну власть ларгссар чIумуйсса хIукуматрахьхьун. Февраль хIурият хьуну махъ областьрал исполкомрал ХIавинахъал Саэд ивтссар Гъази-Гъумучиял округрал комиссарну. Амма Саэд цумур чулинай уруглай уссарив чIалан бивкIукун, областьрал исполкомрал укьан увссар га цала къуллугърая. Яла, Щурагьун увкIун, Саэд хIала хьуссар социалистътурал группалувун, ванил каялувчиталну бивкIссар МахIач Дахадаев, Жамалуттин Къорхъмасов, шикку га кIул хьуссар Уллубий Буйнакскийщалгу.
1918 шинал майрай Совет власть дирхьуну махъ ХIавинахъал Саэд увчIуссар Дагъусттаннал Военно-революционный комитетравун, июльданий хьусса Советрал 1-мур съездрай га увчIуссар областьрал исполкомравун. Ганахь бивкIссар ца­ппара жаваблувсса къуллугъру: Щурагьиял Совдепрал председатель, Дагъусттаннал областьрал зузалт­рал, хъудугьултрал ва саллатIнал депутатътурал советрал председательнал хъиривчу, исполкомрал финансирттал отделданул хъунама, Военно-революционный трибуналданул председатель – вай циняв къуллугъирттай зий ивкIссар цал архIал (по совместительству).
Ухссавнил Ккавкказнаву Совет власть дирхьуну махъ 1920 шинал ХIавинахъал Саэд зана хьуссар Ттуплислив, га ивтссар Ухссавнил Ккавкказуллал ревкомрал членну, ганил председательну ивкIссар С. М. Киров. ХIавинахъал Саэд чялишну гьуртту хьуссар Гоцинскийл Советрал властьрайн къаршибуккаву ххит дуккан давриву. Мукуна га гьуртту хьуссар 1920 шинал Бакуй Машрикьуллал халкьуннал съезд бавриву, гара шинал Щурагь Советирттал чрезвычайный съездрайгу, га чIумалъя Дагъусттаннал автономиягу баян бувсса.
1927 шинал ХIавинахъал Саэдлул итабавкьуссар лакку мазрай «Лакку чугурданул чIурду» тIисса шеърирдал жуж. Ганал лакку мазрайн таржума бувссар Лермонтовлул, Гетел, Шиллердул ва цаймигу шаэртурал назмурду.
ХIавинахъал Саэд ивкIссар цала миллатрал патриот. «Гьай-гьай, ттун хъинну ххирар ттулва лакку улча, на жан дулун хIадурссара ттулва улк­лухлу», — увкуссар ганал.
Репрессиярттал шиннардий Совет ХIукуматрахлу талай бивкIминнащал архIал ХIавинахъал Саэдгу къабагьавай, хIучча, гьану бакъанма репрессиярттал нигьир­ттахьхьун лавгун ивкIссар, цаппара шинну дуснакьравугу дурссар реабилитациялия махъ, яни га марцI уккан увну махъ, пенсиялий унува 1936 шиная шинай ХIавинахъал Саэд чялишну гьуртту хьуссар билаятрал жяматийсса ва политикийсса оьрмулуву.
Цалва оьрмулул махъра-махъсса шиннардий Ттуплислив ганал тамансса давуртту дурссар. Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул чIумал га ивкIссар шагьрулул партиялул комитетрал лектор-пропагандистну. Ганал муданнасса дахIаву диркIссар цала аьзизсса улклущал.
1957 шинал Дагъусттаннал жяматрал гьартану кIицI ларгссар Ибрагьиннул арс ХIавинахъал Саэд ниттил увну 75 шин шаву ва жяматийну-политикийсса иширттавух гьурттуну 50 шин шаву. Га барча уллалисса чIярусса адресру дуркIун диркIссар Ухссавнил Ккавкказнавату, Заккавкказнавату ва Москавлияту.
ХIавинахъал Саэд оьрмулува лавгссар 1963 шинал февральданул 18-нний Ттуплислив. Ганал аманат­райн бувну, увччуссар Гъумучиял паркираву.
Таржума бувссар
ХI. Аьдиловлул