Шайссарив лаккучунаща япон махIаттал хъанахъи бан?

Шиннардил хьхьичIва ттуйн бакIрайн багьуна «Легкая промышленность.Курьер» тIисса журнал. Ганий дия «JUKI» тIисса Японнал цIанихсса янна дуруххай машинартту итабакьай­сса корпорациялул Москавливсса вакилханалул бакIчи Кьадиев ХIажи Ибрагьимлул арснащалсса интервью.Щак багьуна лаккучу ухьунссар тIисса.Лак, бунияла, гьарца аралуву итххявхсса агьлу бушиврия тIун бикIай циняв.
Ттигъанну, хаварбакъулий кунма, на кIул хьура ХIажи Кьадиевлущал.

— ХIажи Ибрагьимович, буси ча, цукун бакIрайн агьра ина Япониянал компаниялийн? Тайннал цалла компаниярттай каялувшиву дуллан так цала миллатрал инсаннайн дакъа вихшала къадайссар тIун бикIайхха.
— «Джуки» компаниялийн на бакIрайн агьра Аьрасатнал обороналул министерство янналул дузал дуллалисса «Легпромпрогресс» тIисса хъуннасса Аьрасатнал холдинграя. Тикку на зий уссияв янна дуруххай управлениялул директорну. Та чIумал минобороналул багьа булайва дачIи шинай цал, мунияту хIукму бувссия, паччахIлугърал заказирттай зузаврий гьашиву къадурну, рынокрайнгу буккан. Оборудование машан ларсъссия «Джуки» корпорациялуща. Шинал лажиндарай на тайннащал хIала-гьурттуну уссияв. Яла тайннал ттуйн цачIава зун оьвкуна. 2002 шиная шинай зий ура ва компаниялий. Ца шинава ивтунна представительствалул бакIчину. Мяйжаннугу, цалчин­сса ишри тайннал цала миллатрал акъа­сса инсан компаниялул каялувчину итаву. Гьашину декабрь зуруй хьун тIий дур 15 шин на ва компаниялий зий.
«Джуки» компания сакин дурну дур 1938 шинал. ХIакьинусса кьининийн дунияллул рынокрай ва компаниялухь бур 30 процент янна дуруххаврил рынокрал. Ва компаниялул итабакьлакьисса машинартту бур янна дуруххаврил аралул ттизаманнул цIусса журалул технологияртту ва оборудование ишла дуллалисса. Май зуруй хьуссар Франкфуртрай цIусса машинар­тту ккаккан буллалисса выставка. Сентябрь зуруй укуннасса выставка хьунтIиссар Шанхайрай.
— 2013 шинал зул представительствалул бавххуну бия 18 азарва машина. Тания мукьах билаятрайгу, дунияллийгу кризис хьунни. Цуксса асар хьур зул компаниялун му кризис?
— 2015 шин аьмну Аьрасатнаву гьарцагу арардаву кризис ду­сса дия.
На дахьа зун увкIсса шинал Аьра­сатнал представительствалул бахлай бия шинай 1350 янна дуру­ххай машина.
На ттула цалчинсса план чирчусса чIумал, «Европа-Джукилул» президентнал ттуйн оьвкуну: «Вин инава зун увкIсса даврия цичIаввагу бувчIайрив?» — увкуна. Цанчирча ттуйн бияннин представительствалул каялувчину зий ивкIсса япун инсан ивкIун ия: «Аьрасатнаву цукунчIавсса тIайлабацIу чIалай бакъар, вайннал агьлу ларайсса технологиярттая за бувчIусса ба­къар, тачIав бугу-къабувчIинтIиссар, вайннан багьлул кьювкьусса китайнал хъусгу кьамулну дур, Аьрасатнаву компания хьхьичIуннай дуллалаврил мяъна чIалай да­къар», — тIий.
Ттулмур пландалий ккаккан бувну буссия шинал хьхьичIсса пландалуяр ца ва дачIиннул ххи дан даххаву. «ЦIана жува муния гъалгъа къатIуннуча, план биттур давриха зунну, гихунмай чIаланссар ссайн буккарув», — увкуссия на. ДачIи шинава тIурча, япон цив­ппа оьвтIун бивкIуна, план ттигу ххи дан дур тIий. Шиная шинайн ттуща бюхълай бия план хьхьичIмурнияр кIилий ххи дан. 2013 шинал жу ба­ххарду 18 азарва машина, 2014 шиналгу – микссава. 2015 шинал, евро ва доллар гужну лахъ шаврийну, маша багьну бия. Аьмсса ккаккиярттайн бувну, Аьрасат Европанал корпорациялул ца бутIа хъанай бухьувкун, европанавумур базаллуву маша лахъ хьуна. Аьрасатнавусса кризис – му глобалнайсса кризис дакъарча, му дур так Аьрасатнайн цайнна дакъа къащилащисса кризис. Махъсса дачIи шинал дяниврив жул хъус машай дуккаву рекордран ккалли бансса ишну хъанай бур. Гьашинусса хIасиллу ларгсса шиналнияр 50 процентрал лахъ хьунни. ЛивчIми муттаэтал вихгума хъанай бакъая, кризисрава бу­ккан буванува, укунсса ккаккияр­тту чари тIий. Жу тIурча, кризисрава буккаврицIун, пландалийн бувну, ларгсса шиналнияр хъит учарду.
Конкуренциягу дурхIуну, лахъсса ккаккияртту хьун дан жуща бювхъуссар, базаллул низам, цIусса технологияртту ва ми цукун щурущи дуллантIиссарив кIулшиврийн бувну.
— Ца бур зул муштаритал?
— Европанаву, Американаву ва Азиянаву «Джуки» цалчинмур кIанттай бур.
Жул муштаритал бур цIанихсса брендру «LOUIS VUITON», «CHANEL», «GIORGIO ARMANI». «Армани» компаниялущал жу итабакьарду цIусса машина. Ва компаниялул дизайнертурал центр зий бур дуруххан захIматсса яннардай. КIира шин хьуссар жул тайннал технологтуращал зий, тайннал тIалавшиннардайн бувну, каххурал базу буруххаврил кьяйда личIисса цIусса журалул машина буккан буллай. «Армани» да_къасса, жул машинартту ялагу тIалав буллай бур арантурал касттунну дуруххайсса цаймигу цIанихсса производительтурал.
Аьрасатнавусса жул муштаритал бур «Глория Джинс» ва хъуннасса корпорация БТК. БТК дур ларайсса технологиялул текстиль итадакьавриха, аьрали гужирдал ведомстварттан хасъсса янна-ус дуруххавриха зузисса компания. Мивун духлай дур Аьрасатнаву_сса, Белоруссиянавусса ва Ухссавнил АьсатIиннавусса 13 предприятие. Муний каялувшиву дуллай ур хьхьичIунсса ишбажаранчи, аьсатIин миллатрал инсан Таймураз Боллоев. Аьрали янна дурухлахисса чIявусса цайми фабрикарттугу зий буссар жул машинарттай.
Му бакъассагу, махъра кIира шинай жу итабакьлай буру автомобиллаву бишайсса мюхчаншиврул кIараллу буруххайсса ляличIисса машинартту. Микку хъинну жапасса система дур ялув бацIаврил. КIараллай буссар бивщуну хасъсса штрих-код. Агарда авария хьурча, мюхчаншиврул кIаралу тIитIайхтува, га щил бурувххусса буссарив дурухлулийну хIисав бан бюхъайсса. Мюхчаншиврул щалла жаваблувшинна жуйри ду­сса. Щалагу дунияллий автомобил машинартту итабакьлакьисса производительтурачIа хасну жул машинартту кьиматрай бур. Му журалул машинартту жу бахлай буру Американавун, Бразилиянавун, Японнавун, Кьиблалул Баргъбу­ккавал Азиянавун.
Гьарца шинал кьатIаллил рынокрайн 2 млн. янна дуруххай машинарттал цачIава итабакьлакьи­сса Китайгума янна дуруххай фаб­рикарттан, цалами машинар­тту бакъача, «Джуки» маркалулсса ласлай бур.
Цуксса хIайпнугу, Дагъусттаннай хъунисса производстварду зий дакъар. Цила чIумал ттул бу­ссия пикри Дагъусттаннай, МВД-лул, МЧС-рал ва цаймигу аьрали гужирдал структурарду гьарза­сса дусса кIанттай, хасъсса янна дуруххайсса производство сакин дан бюхъанссархха тIисса. Инсанталгу давурттал дузал бан, налогругу кIанттул бюджетравун дукIлакIи дан. Мунил ялув на маслихIат був­ссия хьхьичIавама президентнащал, республикалул хъунисса районнай янна дуруххайсса производство тIитIинсса.
КIилчинмур пикри буссия укунсса. ЖучIава чансса бакъар ахIвал кIюласса кулпатирттавасса ва оьрчIал къатраву, интернатир­ттай ялапар хъанахъисса оьрчIру. Дагъусттаннал агьлу рахIму-цIими бусса бур, мюхтажнан кумаг бан хьхьичIунсса бур, амма цала буллалисса цадакьа аьркинначIан биянтIишиврийн вихшала дакъа, махъаллил хъанан бикIай. Бю­хъанссия, хасъсса фонд сакин дурну, ишбажаранчитурайн оьвчаву дурну, мюхтажсса оьрчIан школалул форма дурухлан. Мунийну кIива мурад щаллу хьунссия: инсантурангу давуртту хьунссия, мюхтажсса оьрчIругу янналул дузал хьунссия. Янналул дизайнертал Дагъусттаннай чансса ба­къар. Гужирдал структурардансса ва школалул форма дуруххаврийнугума му ара хьхьичIуннай дан бюхъанссия.
— Уттисса Дагъусттаннал БакIчинащал къавхьуссарив мунил ялув ихтилат?
— Жун хьунабакьинсса сант дириллай дакъар.
Цаппара шиннардил хьхьичI Москавлив ца форумрай на Дагъусттан мисалданун бувцуссия мюхтажсса оьрчIансса школалул форма итадакьинсса программа щурущи дан, гихуннай Аьрасатнавугу гьарза-гьарта дуллан. Та базилух, кризис ялун дирну, ливчIунав. Программа зузи даншиврул арцу аьркинни, хIатта на маслихIат буллай уссияв, федерал арцу кIункIу къадурнура, ца ягу кIия бияла бусса ишбажаранчинал кашилуцIух дуван.
— Гихуннай ци планну дур корпорациялул?
— Цалчин, гьашину жу 50 процентрал лахъ дарду промышленно-бытовой машинартту баххаврил план. Ва цифра баяйхту, биттур бан къахьунсса кунма чIалай бия, цанчирча аьмну Европанал корпорациялул план дуссар шиная шинайн 6-12 процентрал лахъ дансса.
Му бакъассагу, жу итабакьлай байбивхьуру цIусса машинартту. Ми бур щинал журалул спортрал янна дурухлахисса предприятияр­ттан тIалавсса машинартту. Гьантлун 10-12 ссятрай щинавусса спортсментурал янна ччя-ччяни базурдава руцавай тIий, жу ишла дарду цIусса технологияртту.
Итагубавкьуну, баххарду цифровой журалий янна дуруххайсса цалчинсса машина, компьютердануву программа дирхьуну зун бю­хъайсса. Предприятиялул каялувчинаща бюхъантIиссар, цува дунияллул цумур мурцIний ухьурчагу, анжагъ сетьрайн увххун, цалархIал технологиялул процессрал ва машиналул техникалул тагьарданул ялув ацIан. Му бакъасса, укунсса машинарттай зун бюхъантIиссар дарзинал пишакаршиву дакъасса инсантуращагума.
Совет заманнай профтехучилищардаву буссия пишакарсса дарзитал хIадур буллай. ЦIанакул му системагу зий дакъар, пишакарсса кIулшиву дусса дарзиталгу бириллай бакъар. Му буруккин хIисавравун лавсун, жу зий буру, хасъсса кIулшивугу, ляличIисса бюхъу-гьунаргу къааьркиннува, автоматрал журалий цийнура цилла янна дуруххайсса машиналуха. Производствалул машинартту итабакьавриву цалчинсса кIанттай бушаврицIун, жу итабакьлай бу­ссару ичIува зузи байсса машинарттугу.
— Москавлив гьаннин ссаха зий икIайссияв?
— Шяраваллил хозяйствалул министерствалий кьатIаллил экономикалул дахIавурттал управлениялул каялувчину зий уссияв. Школа къуртал байхту, кIира шин дурссар цал дарзину, яла ттисуну зий. Ми­ччара на янна дуруххаврил аралийн бакIрайн агьсса.
— ЦIа дикIай Ххутрал шяравалу, генералтурая ливчуну махъ, бурчул усттарталшиврий цIаларгсса шяравалур тIий.
— Уссия, аьпабиву, ХIусайн, халкьуннаву му кIулну ия ПатIил ХIусайн тIий. Ххаллилсса инсан уссия, мяърипатрал иялсса, лакрал миллатрацIун дархIусса цимурца ххирасса, лакку мазрай бакъа ихтилат къабайсса. Га ия бурчуха зузи­сса цIанихсса дарзигу, ттисугу, дизайнергу. Мичча нанисса духьун­ссар Ххутрал бурчул усттаршиврул цIа, ттуна цама инсан къакIулли бурчуха зий ивкIсса. Га зий икIайва Каспийскаллал трикотаж фабрикалий. На лавайми классирттаву дуклакисса чIумал, мода дия арантурал чурххацIун лавчIсса гьухъри лаххайсса. Нагу ттула гьухъри къума бан ганачIан лагайссияв, гичча ганал даврихух гъира багьлай бия. Даврих гъира бухьурчагу, дарзинал даву адаминан лайкь дакъа чIалай дия. Яла инсантурал; «Ванахха жула ХIусайн, ххаллилсса дарзи» -тIий, сисин увнав. Иш бавчусса инсан ия. Обкомрал къуллугъчитал ганачIа бурчул касттунну дуруххан бучIайсса бия. Ганал ппу тIурча, бурчу кIикIаврил ус­ттар ивкIун ур. Бунияла, гари ттун­сса эбратну хьусса.
ЦIубутIуй му адаминал даву дакъар тIий бикIайва ттухь. Шин чIарах дукканнин, ттул хIурматгу, тIайлабацIугу, канивун нанисса арцугу чIалан диркIукун, инсантал цала оьрчIан даву дувакьай тIий, букIлай байбивхьуна ттучIан. Ла­ххия дирикъаллалисса заманнай хъинну тIалавсса пиша бия. Гикку зий уссияв институтравун ухханнин. Дагъусттаннал паччахIлугърал политехнический институтрал строительный факультет къуртал бувкун, къатри дуллалаврил аралуву зийгу ивкIун, аьралуннаву къуллугъ бан лавгссияв. Зана хьуну махъ кооперациялул чIун дайдирхьуна. Яла ларсъссия экономистнал кIулшивугу. Янна дуруххаврил кооперативрдая байбивхьуну, коммерциялул давриха зий уссияв.
Аьпа­биву, МахIаммад Хачилаев ттул хьхьичIунсса гьалмахчу ия. АрхIал спортрахун машхулну бикIайссияв. Ганал чавахъирттал хозяйствалул комитет сакин бувну, ттуйнгу оьвкуна цачIава зун. Га комитет яла бувх­ссар Шяраваллил хозяйствалул министерствалувун.
1998 шинал Москавлийн ивзун, «Легпромпрогресс» холдинграйн зун увхра. Та чIумал ттун дия 39 шин.
— Лаккуйн иярав?
— На Хасаврай увну ура. Ни­ттилгу, бутталгу ппухълу ччянива гийх миналул хьуну бия. Яла МахIачкъалалив бивзссар. Лаккуйн анжагъ шинну ляхну акъа къалагайссияв, гъанчуная сайки цучIав ливчIун акъая кIий ялапар хъанахъисса.
Ттул кулпат, жула аьлимчу Апанни Хъассиевлул душри. Интеллигентшиврул эбратран ккалли ансса инсан уссия аьпабиву. Ванал нину-ппу раскулачит бувну, къатригу зерххуну, вайннаяссагу цучIав ливчIун акъая кIий. Вайннал къат_ри диркIсса кIанттай яла гостиница бувну бивкIун бур (цIанакул кIикку казначействалул къатри дур – З. Т.).
— Буси вилами нитти-буттая, кулпатрая?
— Ттул ппу Ибрагьим ия строитель. Зий икIайссия строительствалул объектирдай хъунама инженерну. Хъунмасса кIану бувгьуссар республикалул гидростроительство хьхьичIуннай давриву. Зий икIайссия МахIачкъалаллал ЖБИ заводрал каялувчину. Нину ПатIимат зий бия машлул аралуву Хасаврай, МахIачкъалалив «Детский мирдануву». Яла Краснодардай. Ттул оьрмулуву агьам­сса кIану бувгьуссар буттал ниттил Лайлалул. Танил къуртал бувну бия 7 класс, та чIумух бурувгун, ларайсса кIулшиву ларсъсса инсаннан ккаллину бикIайва. Зий бикIайссия хьхьичI ЦIуссалаккуй, яла Хасаврай ОьрчIал къатлуву цIигьурну. Жу тарбия бавриву агьамсса кIану бувгьусса, ттунсса эбратну хьуссар аьпабиву. Кулпат Саида дуклай бу­ссия ттущал архIал политехнический институтраву, ва бур технолог. Жу хъуни барду кIива душ ва ца арс.
— Барчаллагь. ТIайлабацIу ххи хьуннав вил гьарца ишираву!
Ихтилат бувссар

Зулайхат Тахакьаевал