Буттаясса махъ

Ттул буттан цала ппу дакIний акъая, му ивкIуну ия Бадави хъинну чIивисса чIумала. Бадави хъунагу, тарбиягу увну ия ниттил Къистаманнул.

Ряхра шинаву унува буттан гьан багьну бия яттичIан. Цащалвасса чIунархIал оьрчIру дарсирдайн бавчусса чIумалгу, Бадавинан багьну бия цания цаннилсса бан: я дуклан гьан, я яттичIан занан, цанбакъарча, къушлий увагу усса ца ва чув-адамина акъа къаивкIун уну тIий. Банмур Бадавинал лявкъуну бия цалва: ниттияту кьюлтIну дарсирдайнгу занай, дарсирдая махъ, переменалий, яттихгу уруган лагайсса ивкIун ия. Мукун, дарсирдайнгу, яттичIангу занай, арулва барз байливтIсса чIумал, ца кьини бакъа хьуну бия ца ­яттил хIайван, цу­ппагу чIаххуврал хIайван (Бадави канаки бан заназисса яттугу бивкIун бур цайминнал ятту). Бусан багьну бур яла ниттихь тта цукун, ци зий бакъа хьуссарив. Так муна му кьиния тIар ниттин кIулгу хьу­сса цила арс, яттичIан акъасса, дарсирдайнгу занай ивкIшиву. Дуклайгу Бадави ивкIун ур къаоьккину, яла-яла ххирассия тIива литература. Щяпагу лавсун яттичIан заназисса чIумала ляхъан дуллан икIайсса ивкIун ия назмурду. Школа къуртал байхтува Бадави зун айивхьуну ия гиккува школданий учительну. Дарсирдая махъ, хьхьувай, чIумуя чIумуйн чичлан икIайсса ивкIун ия шеърирду. Тамансса хIаллай бищун гьан бан сикъа­слайгу ивкIун, ахиргу, гьан бувну бия «Дусшиву» альманахрайн, ялугьлан ивкIун ия жавабрах. Редакторнал баян бувну бия шеърирду бищунтIишиву, ва ялугьлайгу бушиву шаэрнал цаймигу цIусса шеърирдах. Муния махъ ялу-ялун гьарзану, шиная шинайн бишлан бивкIун бур Бадавинал шеърирду альманахрай. Шеърирду чичлачаврил пиша цала оьрмулул агьам­сса бутIану чIалан бивкIсса Бадавинан ччан бивкIун бия му пишалун хасъсса кIулшивугу ласун. Цалла жагьилсса щарссагу, нинугу ичIура кьадиртун, лавгун Москавлийн, увххун ия Литературалул институтравун.
Литинститутраву дуклаки­сса чIун къабигьасса чIунну дарцIуну дия буттал оьрмулуву. ЗахIматну бивкIун бия ни­ттингу. Ниттин хъинну ххирая ппу, цумурцагу мунал мурад ниттил кьамул байва цилва мурадну. Ниттил ласайсса щалва харж лаглай бия оьрчIру ­оь-хъин­­мунил дузал бан. Му ппурттуву жу буссияв ичIува шанма оьрчI (жущал дуссия буттал нинугу). Буттал тIурча, цалла ялапаршин дузал дуллай ия цала ца стипендиялийхчIин. Ккалай айивхьусса цалчинмур шинал­сса кIигу ганал руртун дия ца кIюласса плащраву – пальто ласунсса каши дакъа уну тIий. Кувннан кув кумаг буллай, кувннал чIарав кув бацIлай бикIайва мунал дустал – да­гъусттанлувтал: АхIмадхан Абу-Бакар, Фазу Аьлие­ва, Муса МахIаммадов. Миннал цаннаща цаннал, арцу дакъассагу, лаххансса яннагума ласайсса диркIун дия чIумуйсса.
Студент заманнай гъинттул ппу учIайва шавай, ЧIяв. Ваца Дякъил Ттатта куна, гьарцаннан ца-ца бахшиш, ссайгъат бакъагу къаучIайва. Жунгу ча кIулну бикIанссия мунал жун лавсун увкIсса гьарца ссайгъат – му цаятура цалла кьуркьусса кIапIикI диркIун душивугу. Ттунгу, ттул уссурваврангу ссайгъат булуннин, цал цала бавайн оьвкуну, цIуххайва: «Буси, бавай, щил вичIи дишайва, щил хъинну кумаг байва вин?» — куну. Бавал цIа дурманан цахъи ххишалану ссайгъатгу булайва.
Институтгу къуртал бувну, Москавлия увкIун махъ, буттал жу бувцунав МахIачкъалалийн, му чIумал мунал кулпатраву жу бияв ххюва оьрчI – ца душ – на, ва мукьа арс. Муний ттун дия урчIра шин, мадара­сса затру ттуйнува нава лаласун шайсса душну буссияв на. Муний ппугу, ттуна чIивиний дакIнийсса Дякъил Ттаттану чIалай къаикIайвача, мадара кьянкьа-кьурчIисса, тIалавшин ххисса хасиятрал заллуну чIалай икIайва. Жущалсса гъалгъагу чIявуну буллан къаикIайва, мурччай пишгу нажагь бакъа ххал къашайва.
Ппу ия аькьлулул ва кьянкьасса хасиятрал инсан, нину дия ттюнгъашиврул ва хъиншиврул бутIа ялттуну буллусса рухI: гайннал хасиятру дикIайва цаннил ца дузал дуллали­сса куннасса.
МахIачкъалалийн увкIун махъ, нину буттал даврий зун къадиртуна: ппу ганийн барчаллагьрай икIайва, дуклаки­сса чIумал цува ганил урувччуну ивкIун тIий, институт къуртал бансса мажал ганил ца­хьхьунма буллуну бивкIун тIий; га цахлурагу, цихлурагу ттинин зий диркIссар учайва. Ниттилгу муния махъсса цилва щалва оьрму харж бувна жу хъуни бан ва жун тарбия дулун. Ппугу щала машхул хьуна цала дакIнил язи бувгьусса поэзиялухун.
Мукунсса иш бикIайва, ваца жул саргъунсса, паракьатсса оьрмулуву бутталмур гьурттушин дурагу да­къасса кунмасса. Амма, гьарца гъинттул отпуск ларсъсса чIумаллив, ппу кIура аяйва оьрчIайн: сипатрава чан къашайва пиш, жущал буллалисса ихтилатиртталгу дазу-зума къадикIайва. Ппу мудан пахрулий икIайва цува зунттаву лявхъусса ва хъуна хьусса ушиврия, цанма зунттал хIухчил ва хъудугьул захIмат ккавксса бушиврия.
Цала буттал ватандалун ва муний зий-захIмат буллали­сса инсантуран Бадавинал хас бувну бур цала творчествалул биялсса бутIа. Оьрмулувугу, цала чичрурдавугу ппу ттуна лавхьхьуну изайва, ваца цимурца цивунма батIлай, хъунма­сса хIаллай лавкьунугу бивкIун, яла цакуну чумартну тIивтIусса хъункIултIутIул къуплиха.
ДакIний бур, ца чIумал нава къашавай хьуну бивкIсса, муни ттун духьунссия 16 шин. КIиришиву лархъун, на бархан цIунцIу тIийгу бивкIун, хьхьувай шанан бивкIун бияв. Хьхьунил лякьлуву ттун шанавух щуркIал хьуна, ттулла ялун нину кьус диркIун, нава цукун бурив ххал буллалисса. Ниттихь цирив чинна тIий, яру гьаз бувсса чIумал, ттун ттула яруннил хьхьичI ххал хьуна пашмансса яруннащалсса буттал лажин. Га хьхьуну мукунсса сурат тикрал хьуна кIилла-шамилла. Жухсса ччаву, аякьа ппу личIину ялун личинну ккаккан дуллан къаикIайва, амма, иш багьукун, буруккин буллан икIайва цинявннаяр ял­ттуну.
Ца бакъа-бакъасса душ бунугу, буттал на чIаланну хъихъи ласунгу къабайвав. Школданий, яла университетраву дуклакийнигу, лаххайсса яннагу ттул анжагъ чIявучивухсса дакъа къадикIайссия. Ца чIумал на, цирив ца кьасттирай, дургъссия лажиндаравух диялсса дугъанну, яни итталун дагьанну ишла дурссия косметика. Му хIисав хьуна буттан. Ттул лажиндарах ягу бивтун, ганал увкуна: «Ттул душ, ина цIана лавхьхьуну бура, лажин чул цумурдив, къалажин чул цумурдив личIи дан къашайсса табасараннал бартбисулуха», — куну. Буттал дурсса аьй-бювкьулул му анжагъсса калима ттун гьа хьуна оьрмулухун. ХIакьинусса кьинигу, хIулурхIусса лажиндаращалсса душваврай я бавцIутари, даиман дакIнийн багьай ми буттал махъру.
Университет къуртал бувсса чIумал, на буттахь кIицI бувссия нава найбуна аспирантуралувун буххансса кьасттирай бушиву, муния ппугу чара бакъа ххари хьун­ссар тIий, дакI дарцIуну бу­ссияв. Амма буттал на махIаттал бувнав: «Аспирантуралувун бу­ххансса даражалийн ина ттигу къабивссара. Инара ларсъсса кIулшиву цал чара бакъа оьр­мулувугу (практикалий) ххал дигьин аьркин­ссар», — увкуна буттал.
На зун байбивхьусса цалчинмур шинал буттал ттун пишкаш бувна цала цIуну итабавкьу­сса шеърирдал лу. Луттирал мужа­ллатрай чивчунугу бия укун­сса махъру: «Ттул ххирасса душ, Бэллай! На хъинну ххарира ина учительница шаврия. Му хъинну бусравсса пишари – оьрчIан за лахьхьин буллан ва ми тарбия буллан. Му давриву дикIан аьркин­ссар оьрчIахсса хъунна­сса ччавугу, дакIнил гъилишивугу. Ттул ниттил ттухь учай­ссия, дакI хъинсса ва сивсусса инсан хьу куну. На вингу чIа тIий ура мува му!
Ина ххирасса вил ппу».

Вай махъру хьуна хъунма­сса оьр­мулувун бухлахисса ттухьва буттал бусласисса насихIатрал цалчинсса ва махъва-махъсса махъруну. Ца шинава аьпалу­хьхьун лавгуна ттул ппу.
Цумацагу инсаннал кунна, ттул буттал оьрмулуву чан­сса дакъахьунссия тIа­аьн­­дакъашивурттугу, къа­ччанбикIавурттугу, буру­ккин бан­ лирксса кьинирдугу. Амма мунал дакIний хъанахъимур чIявуну, так ца цанма бакъа, щинчIав кIулну къабикIайва.
Махъсса ппурттуву, ваца цала ялун бучIан нанимур бувчIусса куна, уххаву дакъа, улувкьуну зий икIайва ппу. ХIакьинусса кьинигу дакIнийн багьлайнма бикIай га чIумал буттал чивчусса шеърирдавасса вай ххаругу:

Ва дуниял гьанай дур,
Бущи хIурхIа къабуллай,
Оьрмулул гьантригу бур
Гьантта бувккун яла най.

Анавар укку ина
Дан думур дан хIакьину,
КъаличIаншиврул жува
Гьунттиймунин буржлувну.

Ваца бачIи къургу гъайкуну, аьливчIсса хъудугьу куна, ппу цакуну лавгуна дунияллияту. Лавгуна, ялун диян най диркIсса хъуни-хъунисса хъиншивур­ттугу къаккаркна, хъуни хьуну ччаннай бавцIусса оьрчIаясса ххаришивугу кIул къархьуна, цала оьр­мулул 50 шин хъана­хъисса кьинилийн итабакьин най бивкIсса цIусса луттирдугу янин ххал къавхьунма.
Бэлла Рамазанова