Ттуруллува баргъ куна, дяъвилул цIарава ливчусса уссу

ДакIния къадуккайсса, дуржагьрал цIараяр кIирисса диркIссар тай Хъун дяъвилул шинну! Жул хъуннасса шяраву, нажагьсса бакъа, къатта бакъая фронтрай жагьилсса арс, лас,оьрчIал ппу къаливчIсса. Ца-ца къатри кIия-шама ливчIссагу бия.ТачIав зана къахьуннав миллионнайсса аргъирайсса жагьилтал цIарал ччувччусса дяъвилул чIу!
Ттула аьзизсса уссил Абачарал махъру хъамакъабитай: «Жун дяъвилий ккавкмуничIа кинордаву ккаккан буллалимур оьванмасса затрур».
Жул къатлува аьрайн лавгун ур шама арс, яла дяъви къизгъинсса чIумал: Рамазан, Абачара, Саэд. Хъунама уссу Рамазан дяъви байбишайхтува лавгссар.
БивкIу оьл накIлил буллай бакъара, Рамазан тIима уссу ляличIисса ивкIун ур: чурххал кьуват бусса, исвагьисса, бювхъусса чурх бусса, ккавкнал я бацIайсса, симан дусса, цIанихсса къавтIала (цIувкIуллал пагьламантуращал хIалтIилий лавгун, тикку лавхьхьуну), чиву авкьусса, хъярч-махсара бан усттарсса. Ттул уссу, мяйжаннугу, «душварал ччаврил чару» ивкIун ур. Азирбажан ва турк мазру ххуйну кIулну, ми мазурдий балайрдугу учайсса бивкIун бур. Нитти-бутталгу, лагмаминналгу «тIуллу ххуй» чайсса бивкIун бур ганайн.
Жул Хъусращиял шяравун хьхьичIва-хьхьичI бувкIсса кьурчIисса бивкIулул чагъар Рамазаннулли. «Аьрщи ва чару аьтIий дия ттул арснах», — тIун дикIайва бава, агьи тIий аьгу тIий.
«Вил бивкIулул къюву духIан къархьуну, лавхIуну лавгунни вил хъуна бутта», — тIий, чивчуссар Абачарал мунахасса назмулий.
БивкIулул чагъар чивчуну бивкIссар цала командирнал, цувагу – лаккучунал, чагъарданий бувсун бивкIссар Рамазаннул дурсса виричувшивурттая, кьатI дурсса самолетирттая, дацIан дурсса, ччуччин дурсса танкардая. ХIайп, му чагъар, АбачарачIан КIапIкIайлив гьан бувну, бакъа хьуссар.
Абачарагу чув мяшну талай ивкIссар, щаваригу хьуну, зана хьуссар, дяъви къуртал шавайни. «Хъис ттулла жандалий рахIму къабувну, вас-ццах бакъа талай ивкIссара», — учайва чIявуну мунал. Абачара ия хIакьсса патриот, коммунист, бюхттулсса шаэр, аьлимчу, яла-яла, ас-ламус лавайсса инсан, кулпатралгу, миллатралгу, Дагъусттанналгу ур чинсса арс, пахру.
Амма ттул хIакьинусса ихтилат Рамазаннуяр ва Абачараяр чIивима уссия Саэдлуяр.
Саэд фронтрайн лавгссар лап жагьилну, цува хушрай. Чару куна, кьянкьасса, тIирхъасса, итххявхсса, цанма ччимур бакъа къабайсса ивкIун ур ва. Байлсса мазрал инсан утайсса Саэдлун тIааьн къабивзун бур цащала армиялийн нанисса жагьил тIайла уклакисса куц. Нину-ппу бивкIун бур букъацавай лавчIун арснацIун, бявххун лагавай аьтIий. Яла Саэдлул увкуну бур: «Оьлил бярч, байхту, бущай, зу танин бушланну му зула бярч?». Цуксса пашманнугу, циняв хъян бивкIун бур.
Талайгу ивкIун ур Саэд дакI тIайлану. Душмантал мугьали хьуну ххявххун, хъуннасса талатавриву щаву дирну дур. Бартка зурчIай тIий, оьттул ливцIуну най ивкIун ур. Кагу кьяпуву дирхьуну, санчастьрах луглан ивкIун ур. Му иш сававну махъун агьну, хьухьунссия Саэд ливтIуминнавух – жул къатлувун кIилчингу бивкIулул чагъар бувкIун бур. Шиккува бусан, мунилла хъирив Абачаралмургу дуркIун дур извещение. Шяраваллил бакI дургьуминнал кьюлтI дурну дур нитти-буттаяту, «Ва лапва бала бурхха, цукун бусайссар ва мусиватрая?» тIий. Заннайн щукру, бявкъу хавар лявкъуссар яла.
Тай захIматсса шиннардий цадакьа баву захIматсса ишъя. Ду-дакъамур харж дурну, мяйку хьхьунил цадакьа буллалийни, чагъар бувкIссар
Саэдлуя шавай най ура тIисса. Ниттил, ххаришиврул, цичIар къариртун, гьарзат хьхьичI дирхьуссар. «Утти мабучIару, аврав чин бакъа, Саэд шавай най ур, зун хъатIуйн бакъа гьан кьисмат къабаннав. Хъунмасса барчаллагь жул дард кIидачIин бувкIсса», — увкуссар бавал.
Саэд, итххявхсса жагьил уну тIий, хъинну жаваблувсса хъуннасса колхозрал оьллал фермалийн каялувчину гьан увссар. Га бия Саэдлун ялувва алжан: цаннияр ца ххуйсса ацIва, ацIния ххюва душ бия кIикку дояркахъулну. Ччимур «вана на шикку» тIисса чIун диркIссар. Ккаккан ххуйсса, чурххал оьвхъусса Саэд, «вив заназисса вирищар куна», сийли ивкIссар. Ванал язигу бувгьуссар бархху хьусса, бюхттулсса чурх бусса, бювхъусса, захIмат ххирасса, тIуллай цIу бусса, мусил кару – РайхIа. Мунил ххуйшиврия бусансса махъру биял къагьунссар. Мунияту хьхьичIва-хьхьичI жул ниттин му янусса душ хьуна, жун, уссур-ссуннан, ссу хьуна, оьрчIан ттюнгъасса нину хьуна, цанма Саэдлун дакI тIайласса оьрмулул дус хьуна.
Саэд ва РайхIа, цаннан ца ххирану, узданну, бавкьуну оьрму бутлай бивкIссар. Миннал кIинналагу ужагъ дуки-хIачIиялул кIюлану къаритайва. Гьарца чулуха хIарачат бусса, укъаххайсса зузала, Саэдлул, Туркнавун ияннин, икъавсса кIанугу, букъавгьусса къуллугъгу чанссар. Къатлуву, цалвагу бувкуну, чингу бишинсса ччатI чан хьун къабивтссар тачIав. Саэдлул ва РайхIал хъуни бувунни мукьа арсгу, ца душгу. Ниттингу, буттангу пахрулунсса оьрчIру бувккунни минная.
Гьай-гьай, ччяни лавгунни РайхIа, Саэдгу кьаивтун, амма Саэдлул ххаллилсса оьрчIал ва оьккину къаитайссар. Ванал багьу-бизу хантуралли, дукангу, хIачIангу, лаххангу ччимур дуссар. Амма уттигу оьрчIалнияр цаламур хIарачатгу къачанссар.
Саэдлун ххуй дизаймур чIярур, амма мунан ххирар гьарзатраяр музыка. Так балай тIун увсса хханссар ниттил. Ванал ххуйну бищайссар мандолина, скрипка, тар, каманча. Саэдлул балайрду куртIсса мяъна дусса, ххазинасса балайрдур. Шаммарду, балладарду щаллу байссар лакрал аслийсса макьаннай. Щак бакъа, Саэдлул балайрдал инсантурал дакIру гьарта дайссар.
ДукIу (2016 ш.) Саэд Ххувшаврил байрандалущал барча уллай буссияв. КIикку Цимпаев Оьмарил душнил бувсуна хъинну къулагъас дансса хавар. Заварият, цилла нину, хъинну инжитну дия тIар. Ганих уруган увкIун ур Саэд каманчалущал. Увкуну бур балайрду. «Вил ахир хайр дивуй, уссай. Ина на дакIнин ххирасса Хъусращиял кIани-кIанттурдайн биян бувунна. Утти ттуща рахIатну бивчIан бюхъанссар», — увкуна тIар Завариятлул.Инсантурал дакIру ххари даврияр тIааьнсса цир дусса?
Саэдлух Республикалул хъуниминналгу хъинну къулагъас дайссар, мунал къатлуй машгьурсса ветераншиврул мемориал улагума дуссар. Школардайн, цайми-цайми идарарттайн хьунаакьин уцайссар, ххуй-ххуйсса бахшишругу дайссар.
Бухлавгунни ттул ххаллилсса уссурвал. БивкIунни малаик хьусса ссугу. ЛивчIунни так, хъунав хьусса, амма чумартсса, Саэд. Арулунналуксса яхIгу, къириятгу дусса ттула уссил бакIрая чIара дагьансса чара бакъар.
Барча хьуннав, уссай, вил Ххувшаврил бюхттулсса байран, дулуннав вихьхьун цIуллушиву – инава ххирами ххари буллан!

ПатIимат Фаталиева