Вайннал аьпа абадссар

«Илчи» кказитрал корреспондентну зузисса шиннардий на чIярусса макьалартту чирчуссар Хъун дяъвилул ветерантурал оьрмурдая, миннал виричушивурттая.

Ми шиннардий салкьи хьусса ттула чичрурдал архив ххилтIу буллай унува, миннуву ттун лявкъунни 4 чIапIи дусса таптар, я цIа, я фамилия дакъа, Ккуллал шяравасса хъамитайпалул Хъун дяъвилий гьурттушин дурсса цила буттая ва уссурваврая бусласисса чичрурду дусса. МуницIун дур мукьра суратгу: буттал – Юсуплул, уссурваврал – ХIажимахIаммал, Кьурбаннул ва Рамазаннул. Мяйжанссар, тетрадьрайсса чичрурду дур дуккин захIматсса хатIлийсса, хьхьичIмур чIапIуйсса чичрулул хъиривсса чичрулуцIун дахIаву дакъасса. Хъинну хъирив лавну, пикри бувну дуккирчан дакъа, балжину мяъна лаласун жапану бур.
Ттун дакIний бакъар ва тетрадь ттучIанма та бувкIссарив, щил буллуссарив. Бюхъай ттул чулуха гъалатI итххявххун бикIан, вай чичрурдах аьркинссаксса къулагъас къадурну, вай чичрурдал залуннал цIа-бакI дакъашиврийн бувну. Оьрмулул бугьара хьусса «дяъвилул оьрчIал» дакIурдивугу лирчIун дур къуртал къашайсса къювурду. Мукуминнал сияхIравасса бухьунссар (ягу бухьунссия) тетрадьрай чичрурду дурсса хъамитайпагу. ЧIалай бур ва личIину грамотнайсса инсан бакъашивугу.
Ттул намусрал кьамул къабунни ва тетрадьрайсса чичрурду цал уттигу къулагъас къадурну дитан. Вай чичрурду, суратру бусраврай кьамул дансса инсанталгу Ккуллал шяраву чансса къабикIанссар тIий ура. Буккултран бигьану бикIаншиврул чичрурдал мяъна-мурад дурчIин, чансса вайннул мяънардугу дакьин дурну, бихьлай ура буккултрал хьхьичI ва хъамитайпалул чичрурдавасса цаппара парчри.

«Ттул бутта Юсуп ия Ккуллал шяраву бур учинсса агьулданул инсан. Нину дия Диччихъаясса. Диччихъал Аскандардул душнил оьрчI – ттул бутта Пярччагьхъал кIяла чухърал агьулданул оьрчI ивкIун ур. Нину тIурча, Даллачухъал ХIажирамазаннул душ бивкIун бур. Ттул буттал хьхьичIмур кулпат бивкIун бур Бархху Кьурбаннул душ. Мукьва лякьлул оьрчIгу ятинталну кьабивтун, га ахиратравун лавгукун, щарну дурцуну дур ттул нину. ЧIивину унува бутта ялату лавгун, ятинну ливчIсса ттул бутта ия чIивинияцIа захIматрахун агьсса, личIи-личIисса касмурду канихь дусса инсан. Ванал канила дуккайва усттарну дурсса муххал, тIаннул давуртту, хъарасру, гьарахъ аьркин байсса ярагъ ва цаймигу затру. Хъун дяъви байбишин хьхьичIсса шиннардий бутта занай ивкIссар Ккуллал шяравугу, чIаххувсса шяраваллавугу муххал магъив дихьлай, ламурду буллай. Дяъви байбивхьуну, душманнащал талан шярава бувцусса чиваркIуннаву ттул бутта ивкIун ур оьрмулул яла хъунама. Мукьра шин дурну дур буттал дяъвилий. Му къуртал хьуну махъгу кIира шин дурну дур аьрали строительствалул частьраву къуллугъ буллай. Армиялия зана хьуну ур 1946 шинал ахирданий.
Хъуна-хъунама уссил ХIажимахIаммалул цалчин къуртал бувну бур гъаттарал хIакин шайсса техникум, кIилчин – хIаписар шайсса аьрали училище. Финнащалсса дяъвилийн увцуну, талай ивкIун ур дяъви къуртал хьунцIакул. Зана хьуну махъ зий ивкIун ур гъаттарал хIакиннал къуллугърай, дучрал аралуву.
Хъунав хьусса бутта аьрайн най, шикку ци зиссара тIий, хушрай авчуну ур дяъвилийн. Ванащала аьрайн ачин кьаст дурну дур оьрмулул дахьра 16 шин хьусса уссил Кьурбаннулгу. ХIажимахIаммалул Кьурбан зана итан увну ур военкоматрая. Кьурбан гьан увну ур захIматрал фронтрайн.
ЗахIматрал фронтрая зана хьуну махъ, лахъи къалавгун, Кьурбан лавгун ур хушрай, аьралуннаву къуллугъ буллан.
ХIажимахIаммалул дия орден-медаллу, Финнащалсса дяъвилий ккаккан дурсса къучагъшивурттахлу дуллусса. Мюрщисса жу бикIайссияв гайннуй тамаша буллай, каруннал дугьлай, цаннаща цаннал зехлай.
Ми наградартту яла, дарцуну, дакъа хьуна. ХIажимахIаммалул оьрчI уссия Аьду тIисса. Армиялийн увцуну, Кемеровуллал шахталий зий унува, ивкIуну, хъирив уккансса акъашиврий бувну, тийхва ливчIссар.
ХIажимахIамма Украиннаву ивкIуну, мунал гьаттайн иян Аьвдуллагь тIисса чIивима арс лавгун ивкIссар. Цува цIанасса чIумал Червленые буруны тIисса кIанай, яттил гьанна байсса идаралий, буттал касмулий зий уссар.
ЧIивину унува хушрай, душманнащал талан лавгсса Кьурбан ивссар цала ттуплищал Берлиннайн. Ванал жучIанма чивчумур, бакIрачIан бувкIмур, ккарксса захIматшивуртту цIуницIакул буслан ттуща къахьунссар. Сталиннул ванайн чивчусса барчаллагьрал чагъар цIанасса чIумалгу бур жучIа шаппа.
Рамазан ия жул чIана чIавама уссу, бутта дяъвилия зана хьуну махъ увсса. Ккуллал школалий 10 классгу бувккуну, лавгуна щупирнал сянат лахьхьин. Сянатгу лархьхьуну, увкIуна автошколалул хъунаманал чулухасса барчаллагьрал чагъарданущал. Совет аьралуннаву къуллугъ буллан лавгуна Ленинградуллал областьрайн. Аьскаршиврул бурж лахъан 6 барз ливчIсса чIумал, увкIуна отпускалий. Тани ттул нину-ппугу хъунив хьуну бия. Цала отпуск къуртал хьуннина махъунай лавгуна. Ва уссия аэропортрайн летчиктал ххилаххисса автобусрай зий.
Ца чIумал авиабензин ххилаххисса машиналий зузисса ванал дус ивкIун ур заправкалий цистерна бензиндалул дуцIлай. Рамазангу ивкIун ур цала автобусрачIа, бензин бутIин яржа бияннин авцIуну. БензовозрацIух ларчIун дур цIу. Нигьаувсун, ливхъун ур бензовозрал щупIир. Рамазан ххявххун ур бензовозрачIан, къувтIи хьусса бензовозрай щяивкIун, личин бувну бур заправкалия архсса, инсантал бакъасса чулданийн. Амма цацIухрагу цIу ларчIун дур. Ккуру-ххюру ихьлай, хIарачатрай ивкIун ур цIу лещан дан. ТIуркIурдайсса 3 мюрщисса оьрчIан ккавккун ур цIарал къувтIи хьусса инсан ккуру ихьлай. Вайннал, къун бичлай, кумаграйну ливчIун ур Рамазан башттан ччукъавччуну. Бензовоз тIурча, пIякь увкуну, ччувччуну лавгун бур. Ленинградуллал аьрали госпитальданий ца барз бувну бур Рамазаннул, ччувччусса чурххал базурду хъин буллай. Жу, гьан бюхъайма, лавгру Ленинградрайн, хъуннар хьусса нинугу дурцуну. ХIакинтал цукссава хIарачат буллайнугу, Рамазан хъин уван къавхьуна. Щалла аьрали часть дурккун, митинг дурна жу Рамазаннул жаназа ларсун шаппай бачин хьхьичI. Аьрали частьрал командирнал цала ихтилатраву жул ниттихь увкуна: «Ттул нину, ца ина дакъара хIакьину аьтIисса, жу цинявгуру вищал кьурчIишиву кIидачIлай аьтIисса. Вил виричусса арснал дурсса виричушиву цинявннан эбратну хьунтIиссар. Вил ххаллилсса арснал чIявусса цайминнал оьрмурду цала тIулуйну ххассал бувссар. Вин хъунмасса барчаллагь хьуннав укунсса арс хъуна аврихлу», — куну.
Аьрали частьрал командованиялул хIадур дурну дия Рамазаннул суратгу дирхьусса мармарчарил гьайкал. Жу Бакуйн биян бан хъунна самолетгу тIайла дурккуна. Та чIумал МахIачкъалалийсса аэропортрай хъуни самолетру къаликкайсса диркIун дур. Бакуя жу шаппайн биян бувру Дагъусттаннал аьрали комиссариатрал хIарачатрайну.
Вана укун кьурчIисса кьадарданул щатIухьхьун биривссар ттул уссурвал. Ттул дакIнийн хъинну кьутIлан бикIай я ливтIуминнал сияхIравух, ягу дяъвилия сагъну бувкIминнал сияхIравух ттула бутталгу, уссурвавралгу цIарду кIицI къадуллалаву.
Ттул буттал къатлува аьрайн лавгун бур ххюя инсан: кIия зана хьуну ур, шама къазанахьуну ур. Вайнная я оьккину, ягу ххуйну махъ учайсса инсан тачIав къахъанахъаву бур хъинну махIаттал хьунсса иш.
Ттул нину дунияллия гьаннин ядуллай дуссия куявнал. ХIукуматрал чулуха «ина цукун дура?» учинсса цучIав къавхьуссар. На хIукуматрая, ягу инсантурая ттунна ци-дунугу тIалав дан бакъара ттула дакIниву чулу хьусса дард ялун личин дуллалисса. «Циванни тIайлашиву дакъасса ва оьрмулуву?» тIисса суал чIявуну буллан бикIара ттухьхьунма нава, амма жаваб лякъин къашай».

Агарда вай чичрурду дурсса хъамитайпа сагъну бухьурча, на багъишла итича цила чичрулух чIалну дакъа къулагъас дан къархьуну тIий. Ттун ттигу къакIулли мунил цIа-бакI. Чичру дурсса тетрадьрай цила цIа, фамилиягу чирчуну диркIссания, ттунгу къабагьантIиссия «багъишла ити» тIун. Тетрадьраву ванил дирхьусса буттал ва уссурваврал суратругу цирда дусса куццуй гьан дуллай ура редакциялийн.

Чанкура КьурбанмахIаммадов