Лаккуй танийсса элмулул даража

Жулва буттал буттахъул мадрасардай ци лахьлай бивкIссар?

Жунма чIявуну баяйхьхьичIвазаманнай Лаккуй хъунисса аьлимтал бивкIссар тIий, амма ми аьлимтурал ци элмурду лахьлай бивкIссарив кIулну къабикIай.Га заманная жучIанма бивсса луттирдайну тасттикь хъанай бур жулва буттахъан чIярусса элмурду кIулну диркIшиву.

Совет хIукумат дуркIсса чIумал жулва халкьуннал дакIурдивун бутлай бивкIун бур зунттавусса инсантал элмулия хавар бакъасса, цIансса бивкIшиву, буккин-чичингума кIулну къабивкIшиву. ХIакьинусса кьинигума чIявуминнал пикри бур революция хьуннин халкь хъинну цIансса бивкIшиврий.
Революция хьуну махъ чIявусса луттирду зевххуну, ччувччуну бунугу, гайннувасса цаппара жучIанмагу бивну бур. Миннуйну жунма кIул хъанай бур цукунсса элмурду лахьлай бивкIссарив га чIумал Лакккуйсса гьарца щархъаву, цанчирча, гьарца шяраву чара бакъа кьадину зузисса ца аьлимчувагу ивкIссар. Ххал банну ци элмурду лахьлай бивкIун бурив жулва мадрасарттай.

Астрономия ва математика
Га заманнай Лаккуй ишла буллай бивкIсса астрономиялул луттирдаву ккаккан дурну дур аьрщи бургъил лагма гьанагьисса куц, кIюрх дучIайсса, цIан лакьайсса чIун. Мукунма, бувсун бур цIусса барз буккайсса, цIусса шин дайдишайсса чIун кIул дайсса куц. Дурну дур ссавруннайсса цIурттал суратру, схемарду, цумур чIумал цумур цIуку буккайссарив бувсун бур. ХьхьичIва гьарца мадрасалий лахьлай бивкIсса луттирдаву бумур цIанасса заманнай астрономиялул элму кIулминнан бакъа къабувчIинтIиссар. ХIисав дурну чаклил чIунну (рузнама) ккаккан дурсса луттирдугу бур. Гьарца зуруй цумур чIумал цумур чаклил чIун дучIайссарив кIул бувну бур. Ялагу, ххал буварча жула щархъавусса хьхьичIавасса мизитру, ми буссар хъис бякъайкьуну, тIайланма Маккаливсса Кяъбалин бурувгун бацIан бувну.
ЦIанасса заманнай, 21-мур ттуршукулий бувсса ца-цавай мизитругума бикIай тIайла бакъа бувну, Кьиблалул чул бяйкьуну, гивусса чаклилунсри, бартбисуртту, цамур чулиннай дурган дурну дикIай. Астрономия ва математика кIулну дакъассания, жулва буттахъащагу къабюхъантIиссия кьиблалул чул кIул бан.

Медицина (тIиб-элму, хIакиншиву)
ХьхьичIва мадрасарттай ккалай бивкIсса луттирдаву бур хIакиншиву дан лахьхьин байсса луттирдугу. Хаснува, хъинну машгьурну бивкIун бур имам Жалалуддин СуютIинал чивчусса «Китабу рахIмати фи-тIиб» тIисса лу. Ваниву гьарца цIуцIаву ссаяту шайссарив, мунин цукунсса дару бан аьркинссарив, цумур азардания цукун урувччуну икIан аьркинссарив чивчуну бур.
Парс мазраяту лакку мазрайн таржума бувсса «Ханнал мурад» тIисса луттирал буслай бур гьарца уртту-щинаяту цукунсса хайр -мюнпат буссарив. Ванил дайдихьулий чивчуну бур: «Ва лу «ТухIфатуль-муъминин» тIисса тIибирал луттираяту яла хъинминниятусса Дамадан-Афандинал фариси мазраяту аьрабрайн накьлу бувсса луттирдаяту лавсъсса лури» тIий. Мукунма, бувсун бур ва лу Гирей-ханнал арс Сурхай-ханнал амру бувну, му аьлимчувнал лакку мазрайн таржума бувссар, аьраб маз къакIулсса инсаннал мюнпат ласуншиврул, тIий. Шичча жунма бувчIлай бур Дамадан-Афандинан парс, аьраб ва лакку мазру кIулну бивкIшиву. Му бакъассагу, укунсса лу сакин баншиврул медициналул кIулшивурттугу дикIан багьлай бур. Вай луттирдугу жула мадрасарттай лахьлай бивкIссар.

Фикьгь
«Фикьгь» учайссар исламрал юриспруденциялийн. Жунма кIулли цIанасса чIумал инсан юрист хьуншиврул мунан ххюра-ряхра шинай дуклан багьлай бушиву. Мува куццуй исламрал юриспруденциялувугу буссар гьарца ишираву ишла байсса хIукмурду, масала, цурк бувманан байсса танмихI, дахху-ласу дайсса куц, ивкIуманал ирс дачIаву ва мукунма гьарца шаттирах хьуна бакьайсса ишру. Ми луттирду буссар хъинну хъунисса, ацIвахъул жужру бусса. Буссар кутIа бувсса, тIагьарат байсса куц, чак, зума, закат бичаву, хIаж баврия байбивхьуну, гьарца шариаьтрал хIукмурду бусса.

Грамматика
Жулва буттахъал заманнай мадрасарттаву грамматика лахьхьаврих хъуннасса къулагъас дайсса диркIссар. ЦIанасса чIумал, востоковедение ва аьраб маз лахьлахьиминнан вайннувусса мяъна дурчIин цири, ччи-ччиманаща буккингума къахьунссар. Вайннул мяъна дурчIин шайсса инсантал бур цIана профессорнал, академикнал даражалийсса аьлимталну ккалли буллай. Жулва аьлимтураща ва мутялимтуращагу бюхъантIиссар вай буккин, цанчирча, мадрасарттай, исламрал университетирттаву ккалай бунутIий. Мунияту, пикри барча, жула гьарца щархъаву ца-ца профессор-востоковеднал даражалийсса аьлимчу ивкIун ур.

Лакку маз
Совет хIукумат дуркIсса чIумал жула аьраб хIарпирдайсса чичаву дукьан дурссар, миннун кIанай латин мазрал хIарпру ишла дуллай бивкIссар. ЦIанасса чIумалгума цаппара щархъаву чIирттай латин хIарпирдайсса чичрурду лирчIун дур. Му куццуй, цакуну алфавит бахханагу бувну, латин хIарпру къакIулма букки-чичин къакIулсса, цIансса зунттал инсанталли, Совет хIукумат дуркIссар жучIанна грамота лахьхьин дуллан, чаннасса элмулул ххуллурду тIитIин увкуну, агьалинал бакIравун мукунсса пикрирду бакьлай бивкIун бур. Амма жула халкьуннан аьрабрай, парс мазрай, турк мазрай букки-чичин кIулну бивкIун бур, му бакъассагу, лакку мазрайсса аьжам-алфавитгу, элмулул луттирдугу бивкIун бур. Ми луттирдава жунма кIулсса яла машгьурмур лугу хъанай бур ГьунчIукьатIатусса Кьурбан-Аьлил чивчусса «НасихIатуль-аьвам». ЧIявуминнан му лу кIулли «ГьунчIукьатIан» тIисса цIанийну. Ваниву бувсун бур инсаннал оьрмулуву бакIрайн багьайсса гьарца ишираву ишла байсса шариаьтрал хIукмурдая, бусурманчувнал адаврая, тавхIидрал элмулия ва цаймигу хIукмурдая. Ва луттираву бумур кIулсса инсан хIакьинусса кьини, щак бакъа имамну итан бучIиссар, ччимур суалданин жаваб ванива дулун хьунтIиссар. Буссар цаймигу кутIану иман-исламрая бусласисса луттирдугу, масала, шайх Жамалуттиннул чивчусса «Кифаятуль-Аьвам». Лакку мазрайн таржума дурну диркIссар динналул назмурду ва мавлудру.

ТIарикьат
Ца-цавайннал тIарикьат оькки дан цуксса хIарачат булларчагу, му элму жучIара муданнагу диркIссар. Му тасттикь буллалисса луттирдугу бур жулва лаккуй бивкIсса библиотекардаву. Жунма кIулли Дагъусттаннал имам Шамиллул устазну ивкIшиву Гъази-Гъумучиял щайх Жамалуттин. Мунал чивчуну бур «Адабуль-марзият» тIисса тIарикьатрая, мунил мурадрая ва адабирттая бусласисса лу. Му лу оьрус мазрайн таржума бувссар мунала арснал АьбдурахIимлул. Бивщунугу бур «Кавказские горцы» тIисса луттирай.
Шайх Сайфуллагь-Кьадиналгу бур тIарикьатрая бусласисса чIявусса луттирду. Ми луттирду цIанасса заманнай Сириянавугу цIунил итабавкьуну бур.

Тарих
Тарихрал луттирду цIананин чIявусса ливчIун бакъар. ЧIявучин Кьуръандалул ягу цайми луттирдал чIапIал зумардай бикIай ва чIумал укунсса иш хьуссар, тIий чивчуну. Бур оьрус мазрайн таржума бувсса «Воспоминания Абдурахмана из Казикумуха» тIисса щайх Жамалуттиннул арс АьбдурахIманнул чивчусса лу. Ваниву бувсун бур цува имам Шамиллущал архIал усса чIумал буллай бивкIсса гъазаватирттая.

ХIасил, Дагъусттаннай, хаснува Лаккуй мудангу бивкIун бур гьарца чулухунмай итххявхсса аьлимтал. Жула буттал буттахъул тIачIавгу цIансса халкь къабивкIссар, ми элмурду дурккусса халкь бивкIссар, миннал чулухунмай жула хъунмасса хIурматгу бикIан аьркинссар. Атеистурал хъунмасса хIарачат бувну бур жула агьалинал дакIурдивату аьлимтал лиххан баншиврул, миннал зияратру, кIялабарзру ппив-ххив бувну, хIатталлал ялув фермарду дурну, мизитирттая клубру, складру бувну. Халкьуннан цала аслу-гьану къакIулну личIан бан ччай бивкIун бур. АльхIамдулиллагь, Аллагьнал цIимилийну, цIанасса заманнай жунма бувчIлай бур жува цукунсса халкьуннал наслулия хьуссарув.

МухIаммад Ссаламов,
МахIачкъалаливсса Хъун мизитрал имамнал хъиривчу