Бусалдаравун агьсса «Капитан Руссо»

ХIасан-ХIусайн Камалов увну ур 1920 шинал Чи­ттурдал шяраву.  Шяраву школа къуртал бувну махъ, Гъумучиял педучилищагу бувккуну, зий ивкIун ур цала къуртал бувсса школалий учительну.
1939 шинал ХIасан-ХIусайн увцуну ур аьралуннавун. 1941 шинал къуртал бувну бур артиллериялул училище. Дяъви байбивхьу­сса чIумал ва артиллериялул взводрал командирну ивкIун ур. Львов шагьру тархъан буллай ккаккан дур­сса къучагъшиврухлу Верховный Главнокомандующийнал ХIасан-ХIусайннун барчаллагь баян бувну бивкIун бур. 1942 шинал вай талатавур­ттаву захIматсса щаву дирну, госпитальданий ивкIун ур.

ЦIуллу-сагъшиврул тагьар цахъи къулай шайхту, цIунилгу фронтрайн лавгун ур. Мунияр махъ ХIасан-ХIусайннул бакIрачIан бувкIмур щинчIав кIулну къабивкIун бур.
Гъан-маччаминначIан дур­кIун дур ХIасан-ХIусайннул 1944 шинал июнь зурул 16-нний Волынскаллал областьрайсса Порвани тIисса шяравалличIа жан дуллуссар тIисса телеграмма. Ттуршазарахъул та дяъвилул цIараву жанну дуллусса, ятIа-тIар бакъа ливчIсса, чIунархIал оьрчIалмур кунма, ванийну къуртал хьунссия ХIасан-ХIусайннулмур биографиягу, амма… наградалун виричу лявкъунни. Дяъви къуртал хьуну 22 шин ларгун махъ бавунни хавар Дагъусттаннаясса Италиянал Виричуная. Хъирив бизлан бивкIукун, лявкъуну бур ХIасан-ХIусайннущал ца полкраву бивкIми. Ми чичлан бивкIун бур нигь-ццах къакIулсса, къучагъсса цала командирная, цив­ппа гьуртту хьусса талатавурттая бусласисса чагъарду. Мукун кIул хьуссар ХIасан-ХIусайннун Бу­ттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур даражалул орден дулун ккаккан бувну бивкIшиву. Мунияр махъ ХIасан-ХIусайннул бакIрачIан бувкIмур миннангу кIулну къабивкIун бур.

Му Ккав­кказнавасса ушиву бакъа, цамур цичIав Италиянал партизантурангу кIулну бивкIун бакъар.
ХьхьичIва-хьхьичI ХIасан-ХIусайннуя кIул хьуну бур жула инсантуран «Дагестанская правда» кказитрая (23.01.1968). Кказитрай рирщуну диркIун дур Италиянал «Альба ди Либерта» («Заря свободы») тIисса кказитраясса сурат. Суратрал лув диркIун дур чичру: «Касан Камалофф, капитано ру­ссо». Суратрайсса ХIасан-ХIусайн увчIуну ур гъан-маччаминнан. Утти му ХIасан-ХIусайн ушиву мяйжан бан багьлай бивкIун бур ва ивкIуссар тIисса телеграмма дуркIун диркIсса гъан-маччаминнан. Му даву дан кумаг бувну бур Да­гъусттаннал Жяматийсса низам дуруччаврил министерствалул. Криминалистурал мяйжан бувну бур Италиянал кказитрайсса сурат­райма ХIасан-ХIусайн ушиву.
ХIасан-ХIусайн дяъвилия зана къахьурчагу, чIярусса шиннардил махъ мунал къучагъшиврия бавну бур мунал ватанлувтуран, архсса зунттавусса Читтурдал жяматран.
Италиянал Обороналул министерствалул бусласимунийн бувну, ХIасан-ХIусайн 1945 шинал апрель зурул 25-нний къизгъин­сса талатавриву захIматсса щаву дирну, хъиривмур кьини къуртал хьуну ур Милан шагьрулия 80 км. манзилданийсса Брешно тIисса госпитальданий. Италиянал партизантурал ва «Тарзан» бригадалул командир Бертоли Томазо буслай бур ХIасан-ХIусайн ляличIину кьянкьасса, нигь да­къасса талатала ивкIшиву.
Опыт бусса хIаписар хIисаврай, ва бригадалул штабравун кьамул увну ивкIун ур, цайнмагу Капитан чайсса бивкIун бур. Ванал каялувшиндаралу пIякь учин дайсса диркIун дур душманнал эшелонну, ламурду, хIадур дай­сса диркIун дур немецнайн ххяххансса планну, тархъан дайсса диркIун дур шяраваллурду. ХIасан-ХIусайн Камалов ивкIуну ур 1944 шинал, Италия тархъан бан ца гьантлул хьхьичI. Ванал жан дуллуну дур 13 инсанная хьусса партизантурал кьюкьа ярагъуннил балгусса 2000 немецнал саллатIнайн данди бавцIусса, Коккальо тIисса кIанттурдайсса талатавриву. Талатавриву шама партизан ивкIуну ур, 9 партизан, миннавух ХIасан-ХIусайнгу, ясир багьну, душманнал аьщун бивзун бур. Мунияр махъгу «Тарзан» цIанилусса кьюкьлул чIярусса талатавурттаву гьурттушинна дурну дур. Амма вайннащал къаивкIун ур къучагъсса капитан. ХIасан-ХIусайн Камаловлун ва ванащал жан дуллусса циняв партизантуран дуллуну дур Италиянал яла лараймур аьрали награда – мусил медаль «За воинскую доблесть». Ва медаль лайкь дур­сса саллатIнан генералтуралгума честь дулай­сса дур. Вирттаврал аьпа абад бан Италиянаву, вайннал жан дуллусса кIанттурдай, Гремельо къалалучIа дацIан дурну дур совет партизаннал, италиянал ва югославиянал аьралитурал къалипру бувсса гьайкал. Миннувасса ца Италиянал Виричу ХIасан-ХIусайн Камаловлул дур. Бергамо шагьрулия арх бакъа Понтальо тIисса кIанттурдай 1945 шинал тIивтIуну бур Музей славы. АцIния шамагу виричунал жаназарду микку дурччуну дур. Музейраву, мармарчарил ул­ттуй, вайминнащал архIал ХIасан-ХIусайннул суратгу дур, мунал цIагу, фамилиягу чирчусса. 1965 шинал Ххувшаврил кьини Понтальо шагьрулий, къучагъшиврий жанну дуллусса партизантурал савлугъран парад дурну, вир­ттаврал наградартту миннал гъан-маччанахьхьун дуллуссар. ХIасан-ХIусайн Камаловлул мусил цIуку Бергамолийсса тарихрал музейравун буллуссар.

А. Аьбдуллаева