Парснал шама шагьнал вазир


Риза-шагь ПагьливанначIа вазирну ивкIсса Муккурдал шяраватусса Сиражуттин ХIажиевлул оьрмулул дайдихьулия чIявучин къакIулссар. Ца-кIира шинал хьхьичI «Илчилий» рирщуну ду­ссия Ираннал шагьначIа заргалну зий ивкIсса Сиражуттиннуясса Миясат Щурпаевал чирчусса макьала.
ШагьначIан агьаннинсса мунал оьрмулиярив тIурча чанссаннан бакъа къакIулссар. Сиражуттиннул оьрмулул ххуллува хханссар ца щалвава нигьачIисса, захIматсса ва бусравсса иширттая сакин хьу­сса кьисса.

https://youtu.be/UrBysxdPn28

Сиражуттин хъанахъиссар ттул ниттил буттал хъунама уссу. Увну ур 1890 шинал Дагъусттаннал зунттаву, Муккурдал шяраву. Сиражуттин акъассагу, вайннал кулпатраву ялагу ванаяр чIивисса уссу ва вайннаяр хъунмасса ссугу бивкIун бур. Му­ккурдал шяравалу тIабиаьт хъинну дюрхъусса, караматсса кIанайсса шяравалу диркIссар. ЯрдибакIу тIисса бюхттулсса зунттулу дирхьу­сса щарнил чIарав диркIун дур муркъал хIалурду, лирцIусса щин нанисса чIири нех, ав бан авчитурал чIаку мурадиран кунна лярхъусса ратI-кьанну. КIа ляличIисса кIану ххуй бивзун, кIиккун цила чIумал ханнал цала тухумраясса ца кулпат миналул хьун кьабивтун бивкIссар тIар. Цаппара хIаллава, кулпат хъун хъанай, къатри гьарза хъанай, хьуну диркIун дур мадарасса щар.
Нину буслан дикIайва, дяъви къуртал хьуну махъ цув Лаккуйн Ххадижат тIисса цила буттарссих дурган ларгни, Муккурдал щар, жяматралгу дурцIуну, хъатIивгу буллалисса хъуннасса шяравалу дия тIий. Оьрмул-оьрмулухун дакIний ливчIун бия мунин шяравунсса цила цалчинсса аьрххи. Дия тIар га яла аргъиравусса, уртту-тIутIал кьункьал Лакку билаят лавсун нанисса гъинтнил чIун. Шяраву ни­ттил буттауссу Оьмар-ХIажинан хъатIи буллай бивкIун бур. Му аьр­ххилия нину зана хьуна уссурссу, шяравусса халкь бавцIусса чIярусса суратирттащал. На ми циняр хъинну мугъаятну ягу дував.
Тани рирщусса суратругу ци дикIанссар, чIалай-къачIалачIисса. Амма миннуйхчIин, ваца чIун дарцIусса кунна, чIявуссаннал кьадардая буслан бюхълай бур. Суратирттайсса оьрчIру ва жагьилтал цIана бугьара хьусса халкь бур, чIявусса ахиратралгу хьуну бур. ХIасил, исватну чIалай бур вайннуй танисса щарнил оьрму. Суратирттая ххаришиврун, ссайгъатран на цаппарасса тIайла дуккав миннуйсса халкьунначIан, цаппара­ссагу дитав ттула гъан-маччаминнал аьпа­лун ттучIара.
ХIакьинусса кьинигу яхьуну дуссар щарницIухсса зунттал чуллай чуртту-чурттурдайсса лухччив ва хъуру. Аьдатрайн бувну, циняв щархъаву кунна, Муккурдал шяравун буххай ххуллуцIгу гъурбатрай ливчIминнансса кIалабарзру бацIан бувну бикIайва. АрулцIалку шиннардий шяравун лавгнигу, ми яхьунува бия. ЦIанарив шяраву цукIуй акъар ливчIун. Щарнил жяматрал щин ласайсса щаращул ялув аьжамрай «Ва чару Муккурдал жяматрал захIматчитурал бивхьу­ссар», тIисса чичругу дусса ула дия. Махъва-махъсса аьрххилий шяравун лавгни, му ула дакъая. Буслай бикIайва чIаххуврайсса щархъал колхозир­ттаву хIухчалтну зузисса муна-танал ларсъссар тIий.

Левххун ур цалла дурсса самолетрай

Цала ппухълу куна, Сиражуттиннуягу хьуну ур заргал. Арцу-мусиха зий ва айивхьуну ур Баталпашинск тIисса (Чаргас) шагьрулий. Му шагьрулий Сиражуттиннул цала ссурахъу Апаннинащал гимназия къуртал бувну бур. КIулну бивкIун бур оьрус ва палангнал мазру. Ца ххираяхха ттун тани ттула буттауссу Апаннинал цала караматсса канил пагьму бусса ссурахъуя бусласийни. Оьрмулул 17 шинаву Сиражуттиннуя хьуну ур усттарсса, багьлул ххирасса чарттай инсаннал сурат дишайсса заргал.
Цал ца ттучандалий Сиражу­ттиннул янилун дагьну дур Американавусса уссурвал Райтхъал самолетран дурну диркIсса чертежру. Ца-кIива зурува, гъинтнил чIумал, жагьилнал баян бувну бур аэроплан хIадуршиву ссавнийх гьава бан. Му леххай кьини шагьрулул зума-къирагърайн чIявусса халкь бавтIун бур. Сиражуттин, аэропландалий ссавруннайх ца ккуруггу дурну, цIуллуну-сагъну аьрщарай лив­ккун ур. Ца кIира-минутIрай ссавруннайх гьава бувсса му иширал хъунмасса аваза бувтун бур халкьуннавун. МахIаттал-хIайран шаврил, цавай бунийва къанчру буллай, цавай дуаьртту ккалай сукку хьуну бур. Батапашинскаллал килисалул кашишнал Сиражуттин танмихIрайн кIункIу ан аьркиншиву баян бувну бур. Диндалийн иман дирхьуми хъирив багьну, ганах луглан бивкIун бур. Сиражуттиннун, цал цала ма­ччачунал гьалмахчусса казактурал атаманнал къатлуву кьюлтIгу хьуну ивкIун, яла хьхьуниву шагьру кьабитан багьну бур.
Му иш хьуну бур 1908 шинал. ХIасил, Сиражуттин увкIун ур Бакуйн. Шикку заргалталну зий бивкIсса уссурвал Рашкьуевхъал дуссукъатлуву зун айивхьуну ур. ХIакьинусса кьинигу РашкьуевхъачIа яхьуну дур 19 шинавусса Сиражуттиннул ва цаймигу заргалтал бавцIусса сурат. Му рирщуну дур 1909 шинал.
ХIХ ттуршуку ккаллийссар оьрус­нал заргалтурал магьирлугърал аргъ дирзсса ттуршукулун. Миннавасса ца – дунияллийх цIа ларгсса Карл Фабержери. Ирсирай нанисса заргалшиврул гьунарданий тарбия хьусса ванал личIи-личIисса выставкардай къулагъас дайсса диркIун дур цIушиннардихгу ва гьунар бусса жагьилсса заргалтурахгу. ХIат-хIисав дакъасса билаятрал хъуни шагьрурдайсса ванал дуссукъатраву 500-ксса усттар зий ивкIун ур.
1910 шинал Сиражуттингу Санкт-Петербурглив хьусса ца чIюлушиннардил выставкалий гьуртту хьуну ур. Микку ва лайкь хьуну ур Фабержел цIаниясса мугьрулун. Ва иширая кIул хьуссар 1970-ку шиннардий, Дагъусттаннал ЦачIунбув улчалахьхьаврил музейрал хъунаману зий ивкIсса, аьпа биву, Дауд Къажлаевлун Эрмитажраву заргалтурал сияхIравух Сиражуттин ХIажиевлул цIа ляркъуну махъ. Мунияту чивчунугу бивкIссар танива « Дагестанская правда » кказитрай.

Бухарнаву

Ттул кIиягу чулухасса тта­ттахъул кару мусилсса заргалтал бивкIун бур. Дагъусттаннай миннан даврил маэшат чан­сса буну, лавгун бур Бухарнавун. Му диркIун дур Совет хIукумат цIакь хьунниннасса, Бухар шагьру авадансса, тIутIайх бивчусса чIун. Му бивкIун бур дюхлулсса магъалу лавкьу­сса, дахху-ласурду дуллалисса базарду, дуссукъатри гьарзасса шагьру. Му шагьрулуцIун бавхIусса бур ттул нитти-буттал кIивагу чулуха­сса буцири гъан-маччанал кьадардугу. Амма цIана вайнная бакъар ихтилат.
Сиражуттиннул хъирив Бухарнавун лавгун бур ванал цаппара гъан-мачча ва кIулмигу. Миннавух ивкIун ур Сиражуттиннул ссурахъу, Баталпашинскалий ванащал дук­лай ивкIсса Апанни Апанниевгу.
Ца ппурттуву ва ивкIссар ивтун Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул министрнугу. Бухарнаву цахъи хIаллай зийгу бивкIун, вай кIиягу лавгун бур цала уссур-ссу гьарзасса Бакуйн. Микку мигу кьабивтун, Сиражуттин цIунилгу Бухарнавун зана хьуну ур.
Ттинин цимилгу тикрал був­сса куццуй, ва хъинну канил ус­ттарсса, бувсмур, бавмур най буна лаласай­сса жагьил ивкIун ур. КIулну бивкIун бур цимивагу маз. Ванал цала карунних мотоциклет дартIун, Бухарнал кIичIирттавух ххяххан дуллай, халкь нигьа бусан буллалисса чIунгу диркIун дур. Муккурдал хIатталлий буссар ванал бувсса, исвагьисса накьичругу, аьжам­рал хIарпирдайсса чичрурдугу дирхьусса кIалабарз.
Ванал цува зузинийн бувцуну бур цала тухумрая бур кусса чиваркI. Ми цинявгу бавкьуну, нахIу-хIалимну зий бивкIун бур ванал дуссукъатлуву. Бухарнаву ванал бусрав-сий хъинну лахъну диркIун дур. Ялув кIицI дурсса мотоциклет сававну, халкьуннаясса аьрзарду гьарза хьуну, ваная бавну бур шагьрулул амир Аьлимлунгу. Буюр бувну бур мотоциклет зеххин ва цува Сиражуттин цаппара гьантрай­сса дуснакьравун акьин. Амирна­н бувчIуну бур га уку-тукунсса жагьил акъашиву ва цала инсантурайн амругу бувну бур ванаясса цимурца кIул бан. Вайнналгу бувсун бур цала хъунаманахь Сиражуттин ци кашилул заллу уссарив. Цаппара хIаллава минная хъинсса дустал хьуну бур.

 

Ираннаву

Сиражуттиннул оьр­­мулул ххуллу чунмай, цукун кIура баянтIий бивкIссарив къакIулли. Амма, Совет хIукуматрал щатIив Бухарнавухгу ппив хъанан бивкIукун, жула дагъусттанлувтуран кьабитан багьну бур Дянивмур Азия. Сиражуттиннул цала уссурвал, ссурахъал Ккавкказнавун тIайла буккансса хIарачат бувну бур. Цувама, канил ка дургьуну шавай зана къахьуннача тIий, парснал хъуншагьру Тегераннайн лавгун ур.
Гихунмай «Илчилул» буккултран кIулссар ва шагьрулий Сиражуттиннул бакIрачIан бувкIмур: Риза-шагь Пагьливанил тIалав увну ивкIшиву ва цачIава заргалну зун. КIулссар мукунма ваначIа хъинну бусравну ва сий дуну яхъанай ивкIшиву ва ванаяр хьхьичI ивкIсса Ираннал паччахI АхIмад-шагь Къажарнал бакIрай бишинсса дунияллийх цIа ларгсса, ххирасса чарттал бувщусса таж ванал мусил каруннал бувну бивкIшиву. ЦIана ва таж ябуллай бусса бур Тегераннай ххирасса чIюлушиннардил музейраву. Таж Тегераннал музейраву ккавкшиврия чивчуну бивкIссар кказитрай жула академик МухIаммад Дандамаевлул. Сиражуттин ва Риза-шагь Пагьлави бивкIссар цIакьсса дусталгу. Шагьнал ванайнсса вихшала хъуннасса диркIун дур. Сиражуттин, ка мусилсса заргал акъассагу, мукьва-ххюва чил маз кIулсса, ня щурущисса, дунияллий хъанахъисса иширттал хIисав ласун кIулсса инсангу ивкIун ур.
Ларгсса шинал интернетраву ттун ляркъуна Риза-шагь Пагьлавинал ва туркнал паччахI Ататюркнащалсса хьунабакьавриясса ролик. Му ларсун дур 1934 шинал. Шагьнащалсса халкьуннавух, мунал кия чулух, аьрали янна-уссуву, ттун най уна увчIуна ттула маччачу Сиражуттингу. Му му ушиврий щак бакъар, цанчирча мунал хъуннасса лащин дур цала уссиха, ттул ниттил буттаха.
Тегераннай ва кIул хьуну ур тикку яхъанахъисса, Гъази-Гъумучатусса заргал Аьвдулмажидлущал ва вайннал дянив ххуйсса дусшиву диркIун дур. Цивппагу цаннащал ца чIаххуврай къатри ларсун ялапар хъанай бивкIун бур. Сиражуттиннун чIаххувчунал Басират тIисса душ буцин ччай бивкIун бур. Амма ванин оьрмулул 16 шин, Сиражуттиннун тIурча 40 шин дуну тIий, Аьвдулмажид рязи хьуну акъар укунсса ташулий. Яла махъ Аьвдулмажидлул кулпат Гулзар цила оьрчIащал Ватандалийн зана хьуну бивкIссар. Миккугу, ми дуснакь бувну, чIявусса бакIрачIан бувкIссар. Дуснакь лавхъун махъ Басират, щар хьуну, Гъумук ялапар хъанай бивкIссар. ЦIанагу кIикку мунил оьрчIру яхъанай бур. Миннаятур жунгу жула ттаттал уссил Парснавусса оьрмулия вайксса затру кIул хьусса.
Шагьнан Сиражуттин ишин-итансса кIану бакъа ивкIнугу, мунан къабигьану бивкIун бур ганал гъан-маччанал дянив ялапар хъанан. Гайннал дакIурдил кьамул буллай бивкIун бакъар чил кIанаясса инсаннах цала шагьнал къулагъас хъуннасса душиву. Цимилагу му ивчIансса кьастгу лархIуну диркIун дур.
Ца ххуллух ганал машиналул лув бомба бивхьуну лявкъуну бур. Му ппурттуву Сиражуттиннул пикри бувну бур Ватандалийн зана хьунсса. Чирчуну дур Совет хIукуматрал каялувчитурайн ходатайство, шавай зана икIансса ихтияр дулара тIисса. Шиха дуркIсса жавабрансса чагъарданий цува ттинин кIяла аьралуннал чул бувгьуманан ккаллину ивкIшиву ва Ватандалий цанма бансса танмихI кьянкьасса бушиву кIул хьувкун, тиккува ацIан пикри хьуну бур. Укунсса аварарттахун агьлан ивкIукун, шагьнал пикри бувну бур Сиражуттин цала билаятрал чулухасса вакилну тIайла уккан Индиянавун. Тикку ванал бувцуну бур Лаура тIисса паланг душгу. Амма вайннал дянив оьрчI хьуну бакъар.
1941 шинал Ираннал шагьну МухIаммад Риза Пагьлави хьуну ур. Мунал Сиражуттин цачIана учIан увну, цала вазирну ивтун ур.
Аьвдулмажидлул бусаврийну, Сиражуттиннул диркIун дур ссурмухьхьултгу, къаралчиталгу бусса, хъинну авадансса, багьлул ххирасса буза-кьузагу бусса къатри. Къатлувусса нузкьун-чIавахьулттал зитIиллу, кIюйрду мусия дурсса диркIун дур. Цала ичIувазалтрангу Сиражуттиннул кьянкьану баян бувну бивкIун бур кIукъакIулсса инсантуран нуз къатIитIин. Амма, кIулсса чIуний щил оьвкуссияв, хьхьунил чIумал бувххун къатлувун, нуз тIиртIусса ссурмухьхьугу, къатлул заллугу ливтIуну бур. Сиражуттин цала кабинетраву цува зузисса столданух, чIила щуну, ивкIуну ур. ЛаснацIа шайхту, ванал кулпат Лаурагу Палангнавун зана хьуну бур.
Цала бакIрачIан бучIантIимур кIулну бухьунссия, Сиражуттиннул цала хъус-кьини аманат дурну диркIун дур уссур-ссуннайн. Дагъусттаннай луглайгу бивкIун бур мунал уссур-ссуннах, амма буслай бивкIун бакъар циван луглагиссарив. Сталиннул репрессиярттая ццахханну дусса вайннал къачру цан цикIуй куну бур. Му чIумал, бугьаранугу, ванал так ца ссу бакъа ливчIун бивкIун бакъар. Уссур-ссуннал маз-кьаз бихьлай бивкIнугу, ва инкар хьуну бакъар уссийн. АьтIий бивкIун бур, уссу икIантIиссар цил хъирив увккун, зана хьун ччай икIантIиссар тIий. Хавар бивкIун бакъар га сагъну акъашиврия. Бувсун бур ганихь Сиражуттиннул бакIрачIан бувкIмуния ва ганал ганийн аманат дурну диркIшиву 1 миллион мусийну. Гьай-гьайкьай, хIукуматрал къари хъяврин дурну дур, совет къуруширттайну дуллай бивкIун бур уссил кьариртсса муси. Цалчин дуллуну дур 250 азарда къуруш совет арцул. Мунингу миннун ци банссарив къакIулну бивкIун бур, чун, ссах харж данссарив къакIулну. Ларсун, цила чIаркIувсса кьаллуву дихьлай диркIун дур. Шяраву халкьуннангу кIулну бивкIун бур арцу чув дуссарив, амма цуя цаннан тамахI багьну бакъар мунил хъуслийн. Колхозрал правлениялул мунищал «ихтилат» бувну бур, чIал къавхьуну дяъви къуртал хьунссар, колхозраву тIурча, къуруш дакъар, шяравун я ххуллу бансса, я школа бансса куну. Сиражуттиннул ссугу рязи хьуну бур.
Ираннал хIукуматран кIул хьуну бивкIун бур цала инсаннал хъус-муси чун харж хъанай дуссарив ва цала тIайла дацIан дуллалисса аманатрал муси совет къуруширттайн кIура даен дуллай бушиву ва баян бувну бур цала къарязишиву.
Сиражуттиннул чIаку мурадгу бивкIун бур Ватандалийн, Лакку билаятрайн, та-унугу зана хьунсса. Амма Заннал ванан цамур кьадар хIадур бувну бивкIун бур, чIалачIиссаксса.
Тегераннай дурсса 30 шинал дянив ваная, шагьнал заргалная, вазирная (министр) тIайла хьуну, Индиянавун тIайла увксса Ираннал вакил хьуну ур. Сиражуттиннул каруннил дурсса арцу-мусил чIюлушиннарду ядуллай буссар Тегераннал музейраву.
Сиражуттин аьпалухьхьун лавгун ур 1947 шинал. Ттун хъинну ччайгу бикIайва, Тегераннайн лавгун, Сиражуттиннул гьав ххал дан, хъирив буккан. Амма ттул мурад цалсса щаллу къавхьунни.

СалихIа Аьлиева, ш. Баку
ХIадур бувссар З. АьбдурахIмановал