«Дагъусттан чанна бай жямиаьт»

«Илчи» №3,
18-мур июль, 1917 шин

Учредительнай сабрания
Оьруснал паччахIлугърай, зия хьуну, ливну къалавгсса кIантту гьич ливчIун бакъари.
Миллатрайн, халкьуннайн душмансса паччахI ва мунал нази-вазиртал дуснакьрайн бавкьуну бур. Сардартал, губирнатIуртал, начанниктал, цайми-цайми зулмукартал бакъа-къатIа бувну гьан бувну бур.
ХьхьичI хъунисса ихтиярду канихь диркIсса арамтал утти лабивкIун бур. КIул къахьунну бур. Ясру буллай бур, — «Жула замана лавгуннихха!» — тIий.
Амма уттининнин цаппараннан сан акъасса, пабрикIалий кьинибархан ттукку куна зий лявкъусса кIива шагьийлуцIух вилапар хъанай ивкIсса рапIучий (зузала) утти хъунисса диванханардайн увххун, хъунисса ишру занази буллай ур. Министиртал, вазиртал букьан буллай, цIусса цала чулийсса битлай ур.
ХIаписарнахь, зурзутIий бакъа, махъ бусан къашайсса саллатI хIаписартал букьан буллай бур. Дяъви къабанну тIий бур. Жун дяъви къачру тIий бур. ЦIанасса хIайвантал кунмасса мужукIи уттинияр тинмай жу тIимурди бикIан тIий бур.
Щала аьрщи багтураща зе­ххинну, мийгу дакъанан дулунну тIий бур. РапIучий пабрикIартту зеххинну тIий бур хазайнтураща. СаллатIналгу хIаписарнал куна ккаккира, мунан дусса ихтияр ттунгу дулара тIий ур. Уттинин аьзиз бувну, бас увну ивкIма, утти цамма хъиммала, цахьхьунна ихтиярду тIалаб дуллай бур. Гьар, уттинин ккавксса зулмурду, уттинин бувсса буруккин, уттинияр тиннай ттунгу дигьалагру ччиссар тIий.
Утти гьарца халкь бур цанна-цанна личIи-личIисса ихтиярду тIалав дуллай. Сибирнавусса халкь бур, жу жуйна кIура баенну тIий: Туркистаннал халкь бур цаппара ишру оьруснацIун бавкьуну банну, яламур жумма ччийкун банну тIий.
Жулва Дагъусттан, Чачан, Чаргас бур цаппара иширттаву бакъа оьруснах къабурганну тIий. Яла ХаркIавуллал, Киеврал, миннал чIаххухсса цайми губернарду бур ва цIана ций (цив) личIий бара, цалва ишру цалва занази бан тIий. Аптанумия (Автономия) (Мухтария) дулара тIий.
ПитIругъарадрал чIаравсса жазийралий хьхьирил саллатIнал цанналусса паччахIлугъ дирхьунни.
ХIасил, гьарца кIанттаву халкь личIи-личIийну, цамма ччи-ччикун зий бур. Миннал ялув, канихь хъуннасса ихтияр дусса хIукумат дакъари, ми гьарцаннал тIалаб дуллалисса ихтиярду дулун ягу къадулун.
Халкьуннахь зу ва бара, ва мабари чинсса хIал ливчIун бакъари паччахIлугърал ялувсса хIакимтурай. ЦIанасса хIакимтураща, миннат бувну бакъа, халкьуннахь ва зад бара чин бюхълай бакъари. Чан­сса хъуммасса зад бухьурча, халкьуннал цIа рирщуну бивтсса комитетрах цIукъавххуну бан бюхълай бакъари.
Ялагу хIисав дарча задру аьрщарал заллухъру аьрщив зерххуну ччай бакъари. ФабрикIарттал заллухъру цала думур зиххавай бур тIий цащава шайсса хIарачат буллай бур. ПаччахIлугъ мискинтурахьхьун къагьан, паччахIлугърал личIи-личIисса халкьуннаву оьрус хьхьичIунну бикIан аьркинссар тIисса бур. Миннан бусурманнахьхьун, гуржияхьхьун, цайми миллатирттахьхьун оьруснащал архIалсса ихтияр дуллуну ччай бакъари. МужукIияхьхьун ва зузалтрахьхьун ихтияр ларгун ччай бакъари.
ХIасил, паччахIлугъ щарай дур. Куннайн ку щилан, куннаща ку зехлан, куннащал ку биллан хIадур хьуну, хIакьину-гьунттий куннал ку кананссархха тIий дакIнин багьлай бур. Халкьуннан паччахIлугъ цIуцIаврил дургьушиву гьарцаннан чIалай дур.
Ахир акъассарив ца хIаким муних уругансса?.. Мунин бан­сса дарув бакъассарив-чирча? УчредитIилнай собрания мув хIаким ушиву: УчредитIилнай собраниялул бувсса задру мунин дарув бушиву кIул хьун аьркинни халкьуннан. Мув собраниялий щябикIансса вакилтал гьарца миллатрал гьан бантIиссар. Ми вакилтуран гьарца адиминал, гьарца щарссанил кьура шин хьусса инсаннал цIа рищунтIиссар. Ми вакилтал щябивкIсса Учредительнай собраниялуву уттинин къадиркIсса ихтияр дикIантIиссар. Гьарца банну, хьунну тIисса зад мунил бантIиссар. Аьрщарал задру мунил ца чулийн бантIиссар. Гьарца миллатрахьхьун дулайсса ихтиярду мув собраниялул дулунтIиссар. ПаччахIлугърая личIий хьуну тIисса халкь бухьурча, ми личIи бангу къабангу ихтияр мув собраниялухьри дикIантIисса. ХIасил, ччарча уттининту диркIсса кунна цану ритан, ччарчагу дачIин ихтияр мув собраниялухьри дикIантIисса.
Мув собрания цачIун шайхту гьарца паччахIлугърал хIакимтал: гьарца инсан: гьарца миллат мунин мутIеъ хьунтIиссар.
УчредитIилнай собраниялу­хьхьун муксса хъуннасса ихтияр щил дуллуссарив яласса нумирданий бусанну.
Гьарун САЭДУФ

Хъаннил ишру

Ттурийскай (Троицкая) – тIисса татарнал шагьрулий имамтурал мажлис бувунни бусурманнал хъаннища жямааьтрал ишру канил бугьан бюхъайшиву ккаккан бан. Ми имамтурал тIий бур ца паччахIлугърай личIи-личIийсса миллат бухьувкун ми миллатирттангу дийн личIий дакъа ца куццуйсса закон дуккан дурувкун, мув закондалийгу хъаннихь жямааьтрал ишру канил бугьияра тIий бухьувкун, бусурманнал хъами ми иширттавун къабуххарча бусурманнал гуж цайми миллатрал гъира чан хъанай бухьувкун бусурманнал хъаннил жамааьтралгу, сиясат, маданиятралгу ишру канил бугьан аьркинссар тIий, урчIа имамнал къулбасру дурунни ва хIукмулий.
Щурагь шагьрулул ишру занази бувсса мажлисравун (городской дом) вакилтурайн цIа рищун тIий бур.
Утти цIуну дурксса законналий хъаннилгу цIа рищун аьркинссар тIий бур, ми вакилтурайн бусурманнал хъаннилгу цIа рищун багьлай бур. Мунияту (жамэяятул исламияя) –лул ккамитет бавтIунни. Машвара бувунни бусурманнал хъаннил цIа чин ччарча, хъаннихь ихтияр дур, ччарча хъаннийн цIа учин, ччарчагу арамтурайн цIа учин.

АхIмади ва МахIмуди

АхIмади. — Да арамтал, да инсантал, да аькьлукартал, да лахъи ххаржант дахIулт! Да зул ахир пуч дийвухъул. Зу шанай бурув?
Бачияра вай зулмукартал кьатI баннуча… Валлагь щарай ура… На оьнкьара ияннин увцIуну ура… Ттун ягь кьини, ягь хьхьу чIалай дакъари:
ПаччахIтурацIухсса бувунни. ГубирнатIуртурацIухсса бувунни. Бачияра жувагу ца лахIа алава кьувват увкуну, гъазават баннуча.
Танин бикIанну вай зулмурдалу?..
КIива аьппачи ласун багьайсса кIанттай шамма ва кIива шагьий ласлай бур…
АцIния ххюра къуруш ласун багьайсса кIанттай кьуния ххюра ласлай бур.
Да, ттуй мув хIал бакъари…
Да, на ккупас акъара…
Да, на мискинсса инсанна.
МахIмуди. – Цари ми залимтал? Ахир жухьгу буси, жува баннуча мунацIухсса.
АхIмади. – Валлагьий, на сукку бавай ура арулва ккулла бумур… Биллагьий, канил дугьавай ур буттахъая лирчIсса хъат уттасса тур.
МахIмуди. – Да, ми цивппавагу цари, уссил?.. Жухьгу буси…Жу мий, вийн яржа къабивтун, жува банну баймурча.
АхIмади. – Да, кьассавчийталли…
Да, пIайтIунчийталли…
Да, кьассавчийталли…
Да, пIайтIунчийталли…
МахIмуди. – Миннаяту комитетрайн аьрза барчагу гьархха, уссил.
АхIмади. Акъахьу, купагь югълий, вил буттанва аьрзарду буллан бакъа къакIулссаяча.

Вассалам! Лултту Лагу