Миллатрал культура мюхчанну ядан

IMG_4017Аслийсса миллатрал культуралул ирс буруччаврийнур культура ядан бюхъантIисса. Цала оьрмулул лахъишиврий инсаннаща лаласун, кьамулгу бувну, буруччин бюхълай бур миллатрал культуралул так чIивисса бутIа. ХьхьичIмур никирал ядурмурди хъиривмур никирайнгу диллалисса халкьуннал аьмсса ххазина хIисаврай. Мунияту, магьирлугърал ирс буруччаву цурда магьирлугъ ядаврин ккаллиссар.

Гьарица миллатрал культура хьхьичIуннай хьуншиврул, инсаннал творчествалун тархъаншиву, къулайсса шартIру аьркинссар. Цумурцагу миллатрал агьулданул аьвзал заманная шихуннай, цимирагу ттуршукулий нанисса культуралул ляличIишиву бувчIлай, мунил потенциал ишла дансса хIарачат бикIан аьркинссар, цивилизациялул культуралул процессраву цаламур ххуллу язи бувгьуну, цайми миллатирттал культуралиягу арх къабувцун бачин аьркинссар.
ЧIявусса миллатру бусса билаят авадансса билаятран ккаллиссар. Аьрасатнал аваданшивугу чIяву миллатирттавур. Цимирагу ттуршукулул лажиндарай личIи-личIисса миллатирттал аьдат-эбадатру цачIу яхьуну диркIссар, чIун наниссаксса, халкьуннал культурагу, багьу-бизугу баххана хъанай, муницIун бавхIуну чIярусса шиннардий яхьусса аьдатругу хъамаритала хъанай, миннун кIанайн цIу-цIусса дукIлан диркIунни. Да­гъусттаннал ляличIишиву чIявусса миллатру бушивруву, личIи-личIисса культурарду хIала дурххун душивруву ва жура-журасса ххаллилсса аьдатру душивруву дур. Ва бур чIиви бувну кка­ккан бувсса щаллагу дунияллул къалип.
Гьарицагу миллат дунияллул цивилизациялул культуралул генофондрал агьамсса, цил кIану щищакIуй бугьан къашай­сса, бутIа хъанай бур. Цимирагу ттуршукулул лахъишиврий­сса тарихрал хIасул дурсса ккав­кказуллал халкьуннал сипат гьарица чулуха аьч дан аьркинссар. Гьарицагу Дагъусттаннал халкьуннал творчество ляличIисса, цанна-цанна хасъсса дур. Миннул аьмсса Да­гъусттаннал культура цала-цала темардайну, сюжеттирттайну, образирттайну ва поэзиялул традициярдайну авадан дуллай дур. Магьирлугърал ирс ябавриву ляличIисса кIану бугьлай бур художествалул сянатирттал ва канил пишардал. Фольклорданущал архIал миннул хIасул дуллай дур халкьуннал культура, аьч дуллай дур миллатрал культуралул ляличIишиву.
Аьвзал заманная шихунмай Дагъусттан машгьурну бур художествалул сянатирдайну ва канил пишардайну. Миннувасса ца хъанай дур Бархъаллал тIахIунтту дувултрал сянат. Бархъаллал шяравур дусса тIахIни дайсса, му ччурччусса чIумал цIухъахъисса ва цIанну хьхьинякIсса ранг шайсса синааьрщи.
Мукунна хьхьичIазаманнул сянатран ккаллиссар Сулевкент, Испик ва Джули шяраваллаву дайсса тIахIни. Вай шяраваллаву дайсса тIахIунттал ляличIишиву му дур, тIахIни дурну махъ ялтту сир (глазурь) бутIаву. Му бай­сса куц хIакьину щинчIав кIулну бакъар.
КIицI къадурну къабучIир дунияллийх цIа дурксса Оьргърал (Кубачиял) арцул кьай-кьуй, чIюлушиннарду ва ярагъ. Мукунна дунияллийх машгьур­сса тIаннуй накьич дирхьусса УнцIукуллал усттартурал дурмур, къайтагъуллал гулавати, табасараннал бартбисуртту, гоцатуллал кьай-кьуй ва мукунна цаймигу. Гьарица сянатрал дур цила ляличIишиву, гьарица усттарнал цала магьиршиву. Вай усттартурал канил дурмур дур ккаккиялун дишин, пахру бан лайкьсса.
Дагъусттаннай яхьуну бур 100-нния ливчусса миллатру. Миннава 30 миллат бур миналул инсантал. Гьарица миллатрал дур цала-цала культура, дур цанна-цанна хасъсса миллатрал лаххия (лакрал, яруссаннал, даргиял, лазгиял, къумукьнал ва м.ц.). Фольклорданул, халкьуннал сянатирттал, декоративно-прикладной искусствалул чулуха ДагъусттанначIан биянсса цайми бакъар.
КIицI ларгсса сянатру хIа­кьинугу яхьуну дур, амма ми духкъалагаврийнсса вихшала да­къар. Миллатрал культура – му дур цания-ца халкьуннал рувхIанийсса ва материальныйсса ххазина. Халкьуннал менталитет, багьу-бизу, аьдат-эбадатру дакъасса, мивун духлай дур художествалул культурагу. Миллатрал культуралух къулагъас ххишала даву Аьрасатнал кIулшивуртту дулаврил политика хьхьичIуннай дансса агьам­сса чаран хъанай бур. Цанчирча, хIакьинусса заманнай ца чулуха най дур глобализация. Халкьуннал куннал куннащалсса хIала-гьурттушиву чялишсса душиврийн бувну, хIала духлай дур миллатирттал культурагу. Вамур чулухарив, халкьуннал аслийсса аьдат­ру лиллали­сса, ми куннийн ку данди дарцIусса кIанттурду хъанай бур.
ЧIяву миллатирттал тарбиялул масъалартту ххал бигьлай бивкIссар нукIузаманнул машгьурсса аьлимталгу.
Ж-Ж. Руссо мукIруну ивкI­ссар инсаннал тIул-тIабиаьт, хасият хIасул шавриву культуралул бияла бушиврий, амма му ивкIссар жяматрал культура мяърипатрай­сса дакъахьурча, мунил тIабиаьтрал инсаннаву дирхьусса мяърипат, духIи-дуцин лияйссар тIий.
ХIакьинусса кьини личIи-личIисса миллатирттачIа кьиматраймур хIала духхаву цийнува цуппа (стихийнайну) нани­сса процесс бур, мунил хIасиллугу мудан жунна ччикунсса да­къар. Масала, аьдатсса кулпатирттан кIанай, жунма къакьамулсса, къааьдатсса журалул кулпатру хIасул хъанахъисса кIанттурду бур. Миллатрал ххазинарду тили-хъили хъанай бур, чан хъанай бур ми ххазинарттая кIулми, ми, ягу бувну, хъирив нанисса никирайн биян банми. ХIалли-хIаллих тIий, хъамабитлай бур тарих. Вай масъаларттаха зий байбиширчагума, миллатрал культуралун кабакьу буллан къабагьанссарча, му цIудуккан дуллан багьанссар.
Миллатрал аслийсса культура ва аьдатру дуруччаву мурадрай цаппара энтузиастурал буллали­сса хIарачатгу биял къахьунссар.
Миллатрал культуралул ля­ли­чIишиву ядан, жула цIаних­сса тарихрал кьадру бикIан, буттал буттахъая нанисса хха­ллилсса аьдат­ру дуруччин па­ччахI­лугърал чулуха хъунмасса ка-кумаг аьркинну бур. Цумур бухьурчагу миллатрал культуралул даража чIалан бикIайссар му миллатрал аслий­сса культуралул ирс буручлачи­сса куццух бурувгун. Лавгмур ябуллалиссаксса хъуннассар чаннасса бучIантIимунийнсса вихшала.
ПатIима ХIаммадова,
искусствовед, этнограф, Аьра­сатнал халкьуннал усттар
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал