«ЧчатIгу лакку мазрай зумух лавсукунни нахIусса»

Лакку маз лахьхьияра, лу­ттирду ккалаккияра тIий, радиопередачартту дуллай, мунийну къалахьхьайссар. Маз гьарцагу инсаннал цала аькьлу-кIулшилун, дакIнин лахьхьин ччан аьркин­ссар.

[dropcap]Ц[/dropcap]уксса мазру чIявусса кIулну бурив инсаннан, му хъунмасса талихIри. Агарда, лакрал хъами цайми миллатирттан щар хьуну бухьурча, тайнналми мазругу лахьхьийча. Муния цичIав зарал бакъассар. Зула оьрчIахьгу «папал», «мамал», «солнышко», «золотой» къатIий, «ачула буттал», «бабал», «мусий», «ххирай», «гъили баргъ», «бургъил оьрчI» куну, лакку мазрай ххира барча хъин­ссар. Жува ххуллий за хьунабакьирча куннахь ку «как дела?» тIун бикIару. Ци къел хьун­сса ххай бикIайссарив къакIулли «цукун ура, ци иш бур, ци хаварду бур?» учирча. Гьарца кьини мицI мазрай биширча, га нахIуну, нацIуну бачайссар. Маз бакъасса чIумал миллат бакъассар, миллат­рал дан-дитанмур дакъа шай­ссар. Луттирду итабакьлан аьркин бакъассар, шаэртал, балайчитал бувагу аьркин къашайссар лакку мазрай гъалгъа къатIисса чIумал. Къатта-къуш бакъасса «цыгантал» тIисса агьлу дунияллий буссар. ХIакьинусса кьинигу цалва мазрай бакъа куннащал ку гъалгъа тIий бакъассар. Тайннал бакIрачIан дуркIсса кьини цукунчIав жула миллат­рал бакIрачIан къадучIаннав. ХIакьину шикку хъуни­сса къу­л­лугъирттал инсантал бивкI­ссания хъина, кIий, лакку билаят­рай, даву дикIаншиврул, хъуру дургьуну дикIаншиврул шаймур бувансса масъала ххал бигьин. Цанчирча буттахъал аьрщарай халкь ялапар хъанай бакъахьурча, жува цуксса леххаву, вев-гьарай тIурчагу, лакку маз ябан хъинну захIматссар.
Амма хIакьину маз ябан аьркинссар хьхьичIва-хьхьичI жула дакIнил. Жунма кIа къа­ччиссаксса цукунчIав ябан къа­хьунтIиссар.
На жула мазраяр куртIсса, бюхттулсса маз цамур бакъассар тIий ура. ЧIявусса мазру ттунма кIулли учин къахьунссар, амма таржума бувсса балайрду кIулли. Гьурала, цума шаэрнаща учин бюхъантIиссар халкьуннал балайлуву увкумур:

Гьарай щил хIачIавивав
Бюхттул зунттал щаращив?
Нания хьхьири хIачIав,
ЦIугу ялун бивчуну.

Лагавай дур ва гъигу
Вил хьулучIах ацIлайна.
Ччаврил хьхьичIунай уллай,
Начлил махъунай уллай.

Укунсса маз кьабивтун дунияллия гьан цукунчIав щинчIав къабучIиссар. Бюхттулсса ингилиснал чичу Шекспирдул чивчуну бур дунияллийх цIа ларгсса трагедия «Ромео и Джульетта». Жула буттахъал мукьва ххуттайну чивчусса шаммарду хIат-хIисав дакъа лавайну чIалан бикIай ттун.
Дунияллийн аькьлу, тарбия дучIаннин, мяъна дучIаннин ляхъан бувсса балайрду бу­ссар жула халкьуннал. Мугу мазри. Му ляхъан буллалисса халкь бивкIссар. Жува буржлувссару му маз ябан. Миллат бакъахьурча, дуниял мискин хьунтIиссар. Маз якъабарча жула кьимат цир?

Ттул иттатусса мукьал
Кьаардай бярду бавцIри.
Эшкьи хьуманал хIачIай,
Къархьума чIарах лагай.

Ттул иттатусса мукьал
Зунттайх бурса бавкьунни,
Ччаврил ччувччунан ххал шай,
Къархьума чIарах лагай.

Цукун аьламатсса махъру бур вай.
Лоркал увкусса куццуй, дунияллийн Зал учIаннин, инсан ляхъаннин гьаваллаву бивкIссар ми махъру. Мунияту, лакку маз ябувара тIисса чIумал – банну, къабанну, ссан аьркинни жунма лакку маз, оьруснай гъалгъа тIунну къатIий, мунил пикри бан аьркинссар. Миллат бакъа дунияллий яхьун къашайссар. ОьрватIирав оьрватIину, пиллав пилну, шаттарав шаттану, бюхттулсса жайраннав жайранну икIан аьркинссар дунияллий. Амма жунма ваксса ххуйну буллусса махъру якъабарча, жула ялувсса Заннал жунна аьй дулайссар. ХIакьину жува буссару чакру буллай, мизитирттавун занай, дуаьртту дуллай. ХьхьичIва-хьхьичI Заннал жунма буллуссар ниттил маз. Му мазрай гъалгъа къатIутIисса чIумал ми дуаьрттугу, чакругу ссанчIав къааьркин­ссар. Заннал «Да, инсан, на вин вила ниттил маз булав», — увку­сса чIумал «Циван булав ваксса чIивисса Дагъусттаннан вайксса чIявусса мазру?» тIисса суал жущава булун бюхълай бакъар. КIанал буллусса мазру ябан жува буржлувссару. «На ваксса, таксса хIаллай чуврив яхъанай уссияв, лакку маз хъамабивтун бур», — тIисса инсантал жувува гьарзану хьунабакьлай бур. Шанашийнигу, ивзун заназийнигу, цучIав вищала гъалгъа къатIий ухьурчагу, гьарца чIумал маз вищалва бикIан аьркинссар.
Ниттил мазрай гъалгъа тIун бюхъайссар дунияллия лавгун махъгу. Амма цала маз къаххира­ссаксса, чил маз ххира къашай­ссар. Оьрус мазрава бувкIсса махъру экьибича тIисса цучIав акъар. Мазгу авадан шайссар цайми мазурдивасса мукъурттийну.
Наксса оьруснаву оьрму нанисса инсантал чIявусса бакъахьунссар. Нава чув, ци зуманий ухьурчагу, мазгу ттущалва буссар, лакку махъругу ттущалва буссар, тачIав хъамагу къабитантIиссар.

На ккашилну акъара
Украин кIяла ччатIух,
Ккашил ивчIавай ура
ЛачIал кьачIа чIавруннах.

Укунсса махъру бакъа хьу­сса чIумал я чIавру, я ччатI къааьркинссар. ЧчатIгу ниттил мазрай зумух ласласийни нахIуссар, мурччивгу лакку мазрай ппай тIутIийни нацIуссар, ххуллийн дагьсса ххютгу лакку мазрай гъалгъа тIийни хъинссар. КIай муруллив, ххяллурду къюкI хьунтIиссар лакку билаятрай жула агьлу лакку мазрай гъалгъа къатIурча.