Оьрмулул тIайлабацIу – хIайп чинсса кIану къашавур

49unti_11Бабаюртуллал райондалийсса кIинтнил минардай цIакь хьусса зунттал районнал щархъал 70-ксса школарду бусса Къизилюртуллал кIулшивуртту дулаврил управлениялий хьхьичIунминнавух кIицI лагайссар Карашрал школагу. Шикку дувайсса гьарца мероприятиярттавух, олимпиадарттай, конкурсирттавух гьуртту шайсса ва школалул учительтуралгу, дуклаки оьрчIалгу бугьай­ссар хьхьичIунсса кIанттурду, ласайссар бахшишру, лайкь шайссар личIи-личIисса цIардан. Школалул тIайлабацIугу хъунмурчIин бавхIуну бур сайки щалва оьрму кIулшивуртту дулаврил аралун хас бувсса, ца Карашрал жяматрал дяниву акъагу, лагма щархъавугу, вайми миллатирттал школардал коллективирдавугу бусравсса, кьураксса шиннардий ва школалул директорну зузисса, «Почетный работник образования РФ» цIа хIалал дурсса, ДР-лул кIулшивуртту дулаврил лайкь хьусса зузала, Ризауттиннул арс ТIагьир Айгуновлул хIарачатрацIун.

Ларгсса интту ТIагьирдун хьуссия оьрмулул 60 шин. Ва ишгу хIисавравун лавсун, ттунгу пикри хьунни, ванащал хьунабавкьуну, цаятувагу, хIакьинусса вайннал школалул оьрмулиягу чIиви-хъунсса ихтилат бан.
Увну ур ТIагьир ванал нину-ппу хIалтIулий лавгун бивкIсса Иркутск шагьрулий 1956 шинал. Вайннаяр хьхьичIва ТIагьирдул ниттил ппу, хIалтIилухун лавгун, Иркутскалий ялапар хъанай ивкIун ур. Яла хъирив цачIанма тихун цала душгу, куявгу бувцуну бур. ТIагьирдун кIира шин хьусса чIумал, вай маэшатгу бувну, [pullquote]Шяраву школа бакъахьурча, диркIлакIиссар цурда шяравалугу. Жул сайки 50-ннийн дир­сса хозяйствартту дусса къутандалий 40-нниха ливчусса халкьуннал зуруя зуруйн ласайсса харжругу бу­сса зунсса кIанттурду бушивугу хъунмасса ишри. Ва школа лакьин къабитан хъуннасса чIарах бацIаву жул щарнил администрациялулгу, жяматралгу дурссар. Шилу яхъанахъисса лак лакну личIаншиврул, жула мазгу, жулла культурагу, тарихгу хъамакъабитавриву хъуннасса хъар ларсун най буссар аривсса лак­рал школарттал.
[/pullquote]МахIачкъалалив къатри ласунсса умудрай зана хьуну бур. МахIачкъалаллал вокзалданий бузлущал ливксса вайннал кулпат хIисав хьусса милицалтрал, баххансса буза бунуккар, спекулянт икIантIиссар тIий, увцуну цичIав багьана бакъасса вайннал буттан 3 шин дуснакьрал дагьай дурну дур. Ппу увккун махъ вайннал кулпат бивзун бур цIана Карашрал жямат яхъанахъисса къутандалийн. Ши­кку бивкIун бур 60-ку шиннардил дайдихьулийва тIивтIусса, лагма щархъавасса оьрчIансса интернатгу бусса, хъун бакъа­сса школа. ДиркIун дур чIунну шиккусса интернатрай лагма­сса лакрал, яруссаннал, нугъайнал, цIахъюрдал къутаннаясса 120-яксса оьрчIру буссагу. Зийгу бивкIун бур шикку ва школалул тарихраву хъунмасса бутIа кьабивтсса, ххуй-ххуйсса, бусрав­сса учительтал. Бувккун бур ва школалия Карашрал жяматраву бур учинсса ишбажаранчитал ва цаймигу ххуй-ххуйсса пишардал заллухъру хьусса оьрчIру, душру.
Шикку 8 класс къуртал був­сса ппурттуву ТIагьирдул бу­ттал МахIачкъалалив къатри ларсун дур. Ваналгу махъсса кIива класс шагьрулий къуртал бувну бур. Школа къуртал бувну махъ, ца шинай токарьну М. ХIажиевлул цIанийсса заводрай зийгу ивкIун, хъиривмур шинал дуклан увххун ур ДГУ-лул филологиялул факультетрайн. Мугу ххаллилну къуртал бувну, университетрал каялувшиндарал ва тIайла увккун ур Лаккуй­сса ГьунчIукьатIрал школалийн. КIикку му ппурттуву зий ивкIун ур цIа дурксса директор Касаев Аьли. Муналгу най уна ТIагьир завучну ивтун ур. Микку зий ца шин хьуну махъ, арив цала къуртал бувсса Карашрал школалий директорну зий ивкIсса Бакмаев Ширванинал (цIана ДГПУ-рал математикалул факультетрал деканну зузисса) ванайн оьвкуну бур цачIава зун. ОьрчIшиврул шинну арив ларгсса ТIагьирдул дакIгу кIункIу тIий диркIун дур гихун. 1985 шинал ТIагьир увчIуну ур Карашрал сельсовет­рал хъунаману. Лаккуйсса Карашрал шяраву 10 шин дурну дур. ТIагьирдул дакIрив ялагу арив кIункIу тIийнна диркIун дур. Даврия укьлакьишиврул аьрзагу буллуну, зана хьуну ур цала къутандалийн. Зун ивкIун ур школалул директорну. Ванал кулпат Аьйшат Данияловналгу чIярусса шинну хьуну дур вава школалий зий. Зий бур шиккува нитти-буттал тарап дургьуну, сайки циняв учительтурал династиярдаву кунма, вайннал арс Зайнуттин ва душ Саидагу. ТIагьир директорну ивтсса 90-ку шиннугу диркIун дур школалун, аьмну щалва билаятран кунна, оьну захIматсса, хъиривмур кьини цукунсса хьунавав тIисса шинну. ХIукуматрал чулухагу цукунчIавсса кумаг бакъа, ванан цанма багьну бур, цала интернат буруччинсса ххуллу-чаранну лявкъуну, хIакьинусса кьининин шяраву школа буруччин.
— ТIагьир, буси хIакьи­нусса зула школалул оьрмулия. Ци масъалартту бур зул хьхьичI бавцIуну?
— Жул школалий хIакьину аьмну дуклай бур 80-ха ливчусса оьрчIру, миннава интернатрайгу бур сайки 60-ннийн бивсса оьрчI-душ. Жул коллектив бур личIи-личIисса миллатирттая­сса учительтал зузисса, хъинну бавкьусса, цаннал-ца бувгьу­сса. ЖучIа зий ур Аьрасатнал образованиялул хIурматлувсса зузалтрал цIардан лайкь хьу­сса шама учитель, ца учитель ур «Да­гъусттаннал лайкь хьусса учитель» цIа дуллусса. Бур даврил опыт хъунмасса учительталгу, мукунма жагьилсса учительталгу.
На дахьа ва къуллугърайн зун увкIсса чIумалсса ва цIанасса школардал тагьарду личIиссар. ЦIана хъуннасса къулагъас дур жух жул школа багьайсса Къизилюртливсса кIулшивуртту дулаврил управлениялул чулуха. Гьарца жун аьркинмунил щаллушинна дувай цащава бю­хъаймунил.
Яруссаннал школарду гьарзанугу, цалагу ттигу жу цамур миллатрал буруча куну, мукун ссуссукьу бувсса кIану къавхьуссар. Мукун жу шикку бавкьуну, вайми миллатирттащалгу дусшиврий ялапар хъанай буру. Яла интернатрайн итадакьай­сса хъуслил, дуки-хIачIиялул щаллуну буру. Жул щала буру­ккингу, сайки шяраваллал циняв школардал кунма, шиная шинайн халкь шагьрурдайн бизлай, оьрчIру чан хъанахъаву бур. Шяраву школа бакъахьурча, диркIлакIиссар цурда шяравалугу. Жул сайки 50-ннийн дир­сса хозяйствартту дусса къутандалий 40-нниха ливчусса халкьуннал зуруя зуруйн ласайсса харжругу бусса зунсса кIанттурду бушивугу хъунмасса ишри. Ва школа лакьин къабитан хъуннасса чIарах бацIаву жул щарнил администрациялулгу, жяматралгу дурссар. Шилу яхъанахъисса лак лакну личIаншиврул, жула мазгу, жулла культурагу, тарихгу хъамакъабитавриву хъуннасса хъар ларсун най буссар аривсса лакрал школарттал.
— Цукун ларгри дукIусса дуккаврил шин ва цукунсса умудирттащал дайдишарду ва шин?
— ХIакьинусса кьини школа гьуртту шайссар зональный ва республикалул даражалийсса личIи-личIисса олимпиадарттай, конкурсирттаву. ЖучIа сайки 20-хъайсса шиннардий математикалул дарс дихьлай зий буссар ДГУ-рал математикалул факультет ЯтIул дипломрай къуртал бувсса Мариян Какраева. Цу­ппагу Аьрасатнал кIулшивуртту дулаврил хIурматрал лайкь хьу­сса зузалари. Ванил дарс дишайсса, хIадур бувсса душнил дукIу-кIулссану Хасаврай хьу­сса математикалул олимпиадалий 1-мур кIану бувгьуссия. На навагу ва школалий 20-раксса шиннур лакку мазрал дарсру дихьлай. Гьар шинах дувай­сса ни­ттил мазрал олимпиадарттай жул оьрчIал хьхьичIунсса кIанттурду бугьайссар. Ларгсса шинал, масалдаран, республикалул олимпиадалий 10-мур классраву­сса душнил 1-мур кIану ва ца оьрчIал 3-мур кIану бувгьуссия. Ларгсса дуккаврил шингу жун оьккисса къархьунни, ЕГЭ-рдал хIасиллугу ххуйсса, жул учительтурал бивхьусса захIматран лайкьсса хьунни.
— Вил оьрмулул хъунмур бутIа школалуцIун бавхIуну бур. Гьашину интту ина вила оьрмулул 60 шингу кIицI ларгунни. Ттинин оьрмулуву хIайп кусса, учительнал пиша язи къабувгьуну, цамур пишарахун агьан­ссиявхха тIисса кIанугу хьуссарив?
— ТIайлану бусан, мукун оьр­мулуву хIайп учинсса иш къавхьусса ххай ура. Учительнал пишагу, ттухьва цIувххуну, ттула хасиятраха лавхьхьусса пиша бур. Цанчирча, нину-ппугу архну буну, жуйнма тапшур бувсса интернатрайсса вайннал оьрчIах аякьа дан, кув ххира бан, кув дяъви бан багьайссагу ишру шай. Дяъви къабувнугу цал-цал иш ххуллийн къабагьай. Вайннай дакI цIий къадиркIссания, мугу къабантIиссия. Яла чув-дунугу конкурс, учительтурал семинарду дуну, ттула учитель хIала-гьурттуну икIувча тIисса мяъналий, му иян ан, чIун дунугу, дакъанугу, ттула машиналий ачинсса хIарачат бувара. Циваннив къакIулли, Аллагьнайнгу вихсса, дин-чакгу дусса инсан навагу ухьувкун, учительнал пишалия къатIурчагу, инсаннан ттуятувасса хъиншиву-хъинбала бикIувча тIий, яхъанан хIарачат буллай ура. Укун ттула арс-душгу, ттула школалий дук­лакисса оьрчIругу тарбия буллай ура. Инсан цала дакIниха лавхьхьуну къуццу буллай ухьурча, ва дунияллий оьрмулуву хIайп учинсса кIанугу къахьун аьркинссар тIий ура, ттухьва цIувххуну.
— Барчаллагь, ТIагьир. ЦIуллушиву дулуннав. Зул къабигьасса учительтурал даврий тIайлабацIу баннав, зул захIмат за кIулсса, итххявхсса оьрчIал кка­ккиярттал абад баннав!
Ихтилат бувссар
Залму АьбдурахIмановал