Ванияр 70 шинал хьхьичI

Къирийм мусулманнал аьрал баву
Оьруснал канихьсса, ­оьрус бакъассагь, цаняв миллатир­ттал тIиссакссагу, оьруснавуссагь цаняв личIи-личIиссагь миллатирттахьхьун мухтаряят (аптономия) дулун аьркинссар. Оьруснал паччахIлугъгу мюршсса жумгьурияятирттаягь цачIун хьусса жумгьурияят паччахIлугъ дикIан аьркин­ссар тIий буссар.

Мунихлуну, ми мунийн ттива хъинну анаварну хIадур хъана­хъиссар. ХIатта хахулнал цаммалу личIайсса (курпусру) аьралуннал буллай бур.
Латышнал цанмалу личIай­ссагь батIалиюнну бувунни, махъмийгу мукунма хIадур хъанай бур. Москавлив хьуссагь цаняв мусулманнал батIавриву, минналгу Къапкъазнал, Туркистаннал, Къиримнал мусулмантура­хьхьун мухтарияятру дулун аьркин­ссар куссия. Утти Къиримналгу цала мусулманнал хьхьичIва-хьхьичIсса аьралуннал батIалиюн бувну бур.

Ххуйсса гьиммат
Бакуйн гъанну (Баркин) – тIисса жазийралий туркная бувгьусса асиртал буссиягь. Вай асийртурал тагьар ци дурив ххал дан куну, зумаритавар кьини хIукуматрая измугу лавсун, вайнначIан бакуйннал устудинтал лавгун бур. Вайннахь вай язугъну, къуману ливчIун бивкIсса асиртуран дулун азарда (1000) къурушранссагь кьайгу диркIун дур. Вайгу цаняв асиртурайх дарчIуну дувр; утти вай устудинтуран мяълум шаврийн бувну, ва жазиралий (3000)-ракссагь асир усса ур. Вайннаягь (300 герман), махъми турк бусса бур. Шикку ялагу ттуршаксса хъунив хьусса, мюрщисса туркнал раэятгу бусса бур. Вай цаняв шиккусса асиртуралгу, вайминналгу тагьар хъинну язугъ хьунсса дусса дур.
Вай байчаратал шикку бакI­рай, ччаннай дакъа, чурхру тIавтIун, утту бишайний лув рутан цичIав дакъа, бакIралу калпушру бихьлай буссагь бур. Дукралул чулухагь хъиннувагь язугъну буссагь бур. Вайннал тагьар ва куццуй язугъну, къирданул хIайвантураяргу оьккину ккавккукун, Бакуйннал устудинтурал вайннан бюхъайсса кумаг бан дарвачрайн лавсунни.
Кагь бакьиннав, гъийрат ду­сса устудинтурацIун!

Урмия ччуччаву
Ираннал-туркнал дазуй (Сар­хIадрай) Урмиягь тIисса шагьру бу­ссар. Ва шагьрулунгу, ванил агьалийнангу ва дяъви байбивхьукун махъ, туркнахьхьун лагавай, оьруснахьхьун лагавай, ялун букъавкIссагь, къадирсса оьшиву, къумашиву да­къассиягь Туркнал Арзурум къабивтун махъ.
Ва шагьру оьруснал аьралуннахь ливчIссия. Вайннал ваний цамма цукун ччай бурив, мукун заллушиву дуллай буссия.
Утти ва шагьрулул, ванил оьну, оьккину ливчIсса агьалийналгу ялун хъунмасса цагь бала бивну бур. Махъсса мусулманнал шагьрурдай кумма, шиккугу цаппарагь оькки­сса питнакартурал намамшиврийну, шиккуссагь саллатIнал цал Урмия шагьру цичIав къариртун, хъямала бувну бур. Яла навт бувтIуну, щалва шагьру ччувччуну бур.
Укунмагу бурцIин цIими хьунну, язугъну ливчIсса Урмиянал агьалий, ттигу ва куццуйсса къумашиврувун, оьшиврувун багьну бур…

Ленин Германиянавун лихъаву
Сусиялийстурал «ЧIявумий» тIиссагь цагь кьюкьагь дуссар. Ва кьюкьлул дяъви къачру, дакьаву данну жу тIий, чIявусса аьла­гъужарду бувссар. Ахирданий вайннал ПитIрогъарадрай министиртал (вазир)-талгу бувгьуну, да­къаву данну тIий, цагь хъуммассагь аьлагъужагь сукку бувну, цийппа зия хьуссиягь. Вай зия хьуну махъ, ва кьюкьлул машгьурсса бакIчий (Ленин) Финляндиянавух хьуну (Стокгольм)-райн тиччагу Германиянавун ливхъун ур.

Цаняв мусулман аьралуннал мажлис
Къазан шагьрулий, июльданул 17-нний цаняв оьруснаву­ссагь мусулманнал аьралуннал батIаву хьуну, мажлис тIивтIуну бур. Ва мажлисрайн цаняв ккурбухIирттавуссагь мусулман аьралуннал вакилтал бувкIун, кIиттуршагь адаминагь цачIун хьуну бур. Вай батIин изну Керенскийл буллуну бур. Ва мажлисраягь ххуйссагь зад хьунссар тIий бур.

Щурагьун аьлимтал батIаву
Июльданул (20-нниву) да­гъусттаннал аьлимтал бавтIун, цаппара масъаларттал хIакъираву ихтилатру дуллай бивкIунни.

Къазаннал аьлимтал батIаву
Июльданул 18-нний Къазаннаву Увриенбургъ муптийшиврийссагь аьлимтурал батIаву хьуну дур. КIиттуршакссагь вакийлтал бусса бур.

Германнал луртту духхай къаекьру
Американавагь буслай бур вихшалассагь кIанттавагь баяврийн бувну, цаняв германнал душмантуращал талатисса, луртту духхай къаекьру кIиазаранияр ххишалагь дакъассар тIар. Вайннуя (1200) хъинну хъунисса дур тIар.

ЛухIи хьхьирий
ЛухIи хьхьирий оьруснал жамирдан душманнал луртту ду­ххайсса къаекь ккарккун дур. Мунихлуну, жамив къазанай бу­сса бур.
Душманнал мув къаекьрал хъирив оьруснал дяъвилул пара­хутI занай бусса бур.

Шариаьт аьдат
(Идарагь): Дагъусттаннал махIкамарттаву уттинийн най диркIссагь аьдатру хъинну ранг-рангссагь дур. Мийннун ца низам, цагь дуцийн дакъара.
Ца аллагьная нигьа къаувсъсса кьадийнаща, диванбагийнащагь, аьдатри куну, цамма ччикун хIукму бан бюхълай бур.
Чунки, махIкамарттаву нани­ссагь аьдатру вайри куну, кка­ккан дурсса лу бакъари. Ялагу мий аьда­тирттал цаппара халкьуннал тIабиаьтрацIун лайкьсса маслихIат, мунпааьт бусса духьурчагь, цаппарагь хъинну заралсса, халкьуннал хIукьукьру зия дуллалисса, оькки­ссагу дур.
Дагъусттаннал исполнительный комитетрал дагъусттаннал махIкамарттаву аьдатругу дирхьуну дикIан аьркинни куну, хIукму баннин, цаппара Дагъусттаннал тIабиаьт кIулсса, ислам, шариаьт­рая хавар бусса инсантал бавтIун, Да­гъусттаннал ххуйсса, дикIан аьркинсса аьдатру цацIун дурну (лу бувну), яла дагъусттаннал аьдатру вайри, пулансса иширттал хIукму вай аьдатирттай бикIанниссар учин багьайвагь… (ила идарагь).

Дяъвилул хавардал хуласагь
ЦIана дяъвилул майданну цIанссагь ттурлу даркьусса кунма бур. Микку ци хъанахъиссарив аьчухну кIул хъанай бакъари. Ягь миччагь баянссагь хаварду буклай бакъари. Анжагъ, гьужум бувна битлатаву дур, байщун барду тIисса махъру, тилгъирамирттал хавардавух чIявусса чичлай бур. Вайннуягугь цагь хъуннассагь мяъна ласун бюхълай бакъари.
Хаснува, махъ зуманив цIусса хIукуматрал дяъвилул хавардал хIакъираву цензор итаврихлуну, дяъвирдаягь хъинну чанссагь букIлай бур хаварду.
Оьруснал ва туркнал дяъвилул майданнай ва хъунма­сса хIалли цичIав дахханашиву да­къари. Чан-кьансса битлатаву хьунни куну, хаварду кьукьин буллай бур.
ЦIанасса хъунисса дяъвив баргъ лагавар чулухсса оьруснащалсса дяъвив бур. Ва майданнив немецнал тамансса кьянкьашиву ккаккан дуллай, оьрусналгу тамансса лажиндарай бацIавурттив дуллай бур. Немецнал Галициягьнаву ххишала гьавур-завур буллай бур. «Зибарж» — тIиссагь кIанттул чулухун гьужум бувну, махъунмай бищун бувну махъ, ялагу хьхьичIунмай хьуну, Рашанункьа, Пунраинкьа, Сурувкьий, тIисса кIанттурдайн тайннал хьхьичIми аьраллу гъан хьуну бур.
Гъустаянилияту баргъ лагавар чулий немецнал къума бувну, оьрус­нал аьраллу махъунмай хьуну бур. Залалижиикьлияту баргъ лагавар чулий Тарпачий кIантту гьам немецнал лавсун бур. Июльданул 15-нний Каменецподольскайлийн гъанну ттуплил чIурду баллай бивкIун бур.
Карпат зунттавугу душмантал бюхъайссаксса хьхьичIунмай хъита тIий бур.
Кириши баба – тIисса кIанттул баргъ буккай чулийнай рищун дурну дур. Тумпачикь, Къабул – тIисса шагьрурдал баргъ буккай чулух оьруснал аьрал душманнал къума бувну, Сийпут, Мулдава кIанттул чулухунмай бивщуну бур.
Руманиянал чулий, оьрус ялун най душманнаща тамансса кIантту, ясиртал ласлай буссая. Газдий тIисса кIанттул чулух Руманиянал оьруснал аьралуннал душманнаща цаппара бакIурду лавсъссиягь. Оьруснал ца корпусрал гьужум бувну, душманнаща ацIния ххювагь ттуп зевххуну, ясирталгу бувгьуссая. Амма махъсса хавардая шиккугу душманнал махъунмай гьужум буллалисса хаварду буклай бур.
Ригалул чулухгу кIивайнналагу дянив ттуплил дяъвив бушиву кIул буллай бур.
Парансузнал дяъвилул майданнив Армантаягьлул чулух цIакьсса ттуплил дяъви бусса бур.
Гьаваллаву дяъви хьуну германнал цагь айрупалан бивтун, дуртун, цаннингу зарал биян бувну бур.
Парансузнал айрупаланнаягь кIирагь зана къадиркIун дур.

ЦIусса хIукуматрал диктаторшиву
ЦIусса хIукуматрал оьрус паччахIлугърал диктаторшиву гьарца иш цамма ччийкун занази бантIишиву кIул бувунни. Мунин сававгу дяъвилул фурунтрайсса аьралуннал хъуниминнах вичIи къадихьлай, аьла-гъужарду буллалаву, тIааьн бакъасса ишру хъанахъаву ахирданий Петроградрай балшевиктурал дакьаву данну тIий, дур­сса бунтру хьунни.
ЦIана хъун министр Керенский хьуну ур. Ванал министртуравун сусиялистал бакъа, цами пиркьардая арамтал оьвтIий ур. Уттигъанну министртураву да­хханашиву хьун най дур…
(Дагъусттан чанна бай жямэяят) МухIарир Курдий Заку задагь
ХIадур бувссар М. Аьлиевлул
«Илчи», №38, 1993 ш.
сентябрь