КьурчIи кьинирдал бардулт

foto_5Ларгсса ттуршукулул тарихраву къабивкIссар дяъви Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвинияр оьсса, къадиркIссар виричушивугу му дяъвилий жула халкьуннал ккаккан дурсса виричушивунияр хъуннасса. Мунияту жучIава кьадрулий бу­ссар цинявппагу фронтовиктал. Жула аьрщи немецнал лагъшиврула ххассал дурну, жула оьрчIан, оьрчIал оьрчIан тархъансса, чия хъар бакъасса оьр­му дузал бувсса.
Жува яхIливун бичару миннал гьунарданул ва мудангу пахрулий буссару миннал дяъвилий дурсса виричушивурттая. Жунма къакIулли Гитлердул жунма лавсун най ивкIсса балагу, жула халкьуннал дяъвилий ккаккан дурсса буттал кIанттухсса ччавугу, ххувшаврийн бивхьуну бивкIсса умудгу. Ккавкчув, кIулчув, так цанма дяъви ккавкмананни бусса Ххувшаврил ва оьрмулул кьадру. Тай кьурчIисса кьинирдал бардулт, ци чIунну ялун диярчагу, жучIава сийлиссар, хIукуматрал бакI дургьуминнал ва халкьуннал аякьалула ми такIуй буккан къааьркин­ссар. Ттула буржнугу (журналист хIисаврай) чIалай бур мукунминнах вичIигу дирхьуну, дакIнийссагу лавсуну, жула жяматрахь бусаву уттигу ца фронтовикная.
Жу цуппа дяъвилул участникнал чIарах къалагару, амма уттигу хьунабакьлай бур цалвагу кказитрайн къабагьссагу, цала яхI-намусрал къакьукьлай, ялун къаливчуссагу. Вана уттигу жун хьунаавкьунни укунсса ЧIаящатусса ХIаммадов Ахха ХIаммадлул арс.
Ахха увну ур ВицIхъиял махIлалийсса ЧIаящиял шяраву 1916 шинал, январьданул 15-нний Щамххалов ХIаммадлул кулпатраву. Тай шиннардий ЧIаящиял шяраву диркIун дур 93 хозяйство (цIана шикку дусса дур дурагу 3 хозяйство). Оьрмулул арулла шинаву али-ппити лахьхьин гьан увну ур цала буттал ссурахъийчIан, ванащал архIал Кьуръан лахьлай заназисса бивкIун бур 4 оьрчI, цивппагу Аххаяр хъунисса. Цувагу цала хозяйствалуха зий вайнналсса буллай къаивкIун ур малла, Ахха хъуни оьрчIан тапшур айсса ивкIун ур, гайннангу туну тIуркIурдаха Ахха дакIнинагу къаагьайсса ивкIун ур. Мунияту Ахха ливхъун ур вайнначIату. Яла Щайх Апаннинал арс ОьмардучIан занан ивкIун ур Кьуръан лахьлай.
Шин хьуннина чичин-буккингу лавхьхьуну, занан ивкIун ур мизитравун мюталин хьуну. 1928 шинал ликпунктру (ликвидация неграмотности) тIивтIукун (хIарпру латын мазрай, чичин-буккин лакку мазрай) шиккунгу занан ивкIун ур. 1929 шинал шяраву тIивтIуну бур 1-мур класс. Учительтал бивкIун бур КIундияту ва ТтурчIиятусса. 1932 шинал 2 классгу бувккуну ниттиуссил авкьуну ур мукьра райондалун цачIусса (Лак­рал, Ахъушиял, Гъуниннал, ЧIарадиял районнан) колхолзирттал зузалт хIадур байсса Советская партийная школалин (СПШ). Гара шинал увххун ур комсомолданувунгу.
Шанна шинайсса ва школданий ккалай ца шин шайхту тIайла увккун ур 4 шинайсса Буйнакскаллал финансово-экономический техникумравун дуклан. Дуккавриву итххявхсса ивкIнугу Аххаща дуккаву дузрайн дуккан дан къархьуну дур, шяраваминнал аьрзри буллай, бахчилай ай кулакнал арсри, тIий. КIура авну шяравунай, советрал секретарьну зун ивкIун ур.
Яла махъ шяраву изба-чи­тальня тIивтIукун гиву зун ив­кIун ур.
— Дяъви байбишайни шяраву ура. Дяъви байбивхьусса кьини Карашату инсан увкIуна райкомрайн оьвтIий бур, тIий. КIикку бувсуна жухь немец жуйнма ххявхшиву, дяъви байбивхьушиву.
КIура бавну, бусарду шяраву, гьаксса къаххуйну кьамул бувна жяматралгу мукунсса хавар. Къутаннайн парткомрал секретарьну гьан увунна дяъви байбивхьуну ца барз, барз ва бачIи хьусса чIумал. Дяъвилин увцу­сса ссурахъихлу авцIура колхозрал председательну.
Къутанная учIаннин шяраву буцири арамтал лавгуну лявкъуна дяъвилин. Нагу лавгун булав аьрза дяъвилин уцияра тIисса. Аьрза буллуну мукьулку кьини авчура. Ттущал бия 120-н бивсса лакрал чиваркI. Найбунува жу бивчунну Кутаислив-Гуржиянавун. Тичча 7 км. архну, Батуми-Сухуми муххал ххуллучIа бия казармарду. Учениярду дия тикку 3 зуруйсса. ТIайла бувк­ру Буржум тIисса шагьрулин, шиккугу хьуна жул ца барз ва бачIи. Тиччагу тIайла бувккунну Азирбижаннал Сумгаит тIисса шагьрулин. Яла мартрай тIайла бувккунну фронтрайн. Жу ликкан бувунну Гудермеслив, ца Аьзамаюрт тIисса Чачаннал шяраву. На гикку ивтунна отделениялул командирну. Ца барз хьусса чIумал увкIун парткомрал секретарь увкуна, бур Сталиннул приказ, загородительный отрядру сакин дуллалисса. Гиккун кьамул буллалиссар, учIан ччисса комсомолтал, партийные, ттущал бачияра, куну. Жу лавгру ххюя инсан 3 лаккучу (кIия Уручратусса, ца на), кIиягу даргиричу. Гайми лак кьамул къабувна. Кьамул бувна нагу, кIиягу даргиричугу. Гикку хьуна жул 2 барз. Жул загородительный отряд яла тIайла дурккуна передовой фронтрайн.
Жу бацIан бувунну Ставрополлал крайрай ца станциялий (му цIа хъамариртунни). Жу махъунмай бачин бувунну Минводрайн. Гиккугу ца суткалий бавцIуну бивкIру. Яла бивчунну Нальчикрайн, гиккугу жул хьуна мадарасса хIал. Жул отряд дикIайссия ца дачIи километралул манзилданул архну передовойлия, командованиялул приказ бакъами махъунмай лихъан къабитлай. Гуж­сса талатаву хьуна Нальчикрал вацIраву. Бивунну Элехотово тIисса АьсатIиннал шагьрулин. Гикку хьуна ца суткалий­сса хъинну гужсса дяъви. Яла бувкIуна приказ махъунмай бачинсса. Бивунну Ингушнавун, кIиккугу хьуна талатаву тайннал самолетру, жула танкарду хIала дурхсса. Ялагу приказ бувкIуна махъунмай, лагьния лахънин бачинсса.
Мальгьабик тIисса навтлил вышкарду дусса авлахъ бия. Гикку кIира мюрщисса шяравалу дия. Гава авлахърай заготзерногу бия. Му чIумал немецнал ларсуна гай кIирагу шяравалу. Жу бивкIру гайнная ца дачIи километралул архну. Му чIумал кадровая армия тIий бивчуна Дальневостокрая саллатI. «Цуппа ца ша махъунмай ласун къабучIиссар, хъинну кьянкьану бацIияра зула аьрщарай тIий бувкIуна Сталиннул приказ. Кадровая армия — ми бия ацIрахъул шиннардий аьдат буллай бивкIсса саллатI. Му кадровая армия бивчуну ххюйлчинсса кьини жулами гьужум буллай бавчуна, немец тIурча ливхъуну бавчуна.
Немецнаща ххишала зана бикIан къавхьуссар. Октябрьданул 17-нний 1942 ш. гьужумрай лавгсса кIулли ттула взводращал цинявппагу 35 инсан. Яла цичIав дакIний бакъар. Яла кIулшилин увкIра март зуруй Азирбижаннал Бакуйсса 1491-мур эвакугоспитальданий. 1943 шинал мартрал 12-нний итаавкьунна шавай. Гания махъ комиссия бувну ххишала дяъвилин гьан къабучIишиврий чивчуна.
Дур яхьуну госпитальданул дуллусса справка «с 17 октября 1942 года по март 1943 года на больничной койне с явлениями полной глухонемости» — тIисса.
Шяравун увкIун чIун ларгун махъ зун ивкIра колхозрал председательну. Хъинну захIматну бикIайва дяъвилул шиннардий. Бугьансса гьанна бакъа хъуру къадургьуну лирчIун дия. Дуки-хIачIиялул хъинну кьянатну бия. На лавгун райкомрайн, исполкомрайн бувчIин бувссия масъала. Гайннал ттун итадаркьуна ца тонна лачIал, ца хъалул.
Миннуйгу гьашиву къадурну на лавгра Совнархозрайн, ДанияловлучIан, ганал тава­къюрайн бувну Буйнакскаллал заготзернорая итадаркьуна 2 тонна къалмул. Хъунил бакIлахъия датIиннин на гай ччатIуй ябав жямат.
Хъуру дугьан колхозрачIа гьанна бакъая. Гьаннаран­сса къама батIав колхозирттал председательтураща буржирай. Щардал колхозрал председательнал дуллуна лачIал, хъюрурал ца тонна, Бархъаллал дуллуна тонна хъюрурал, дачIи тонна лачIал, Ккурккуллал ца тонна лачIал. Хъуру дугьан ницругу, хъузалтгу гьан бувну, миннал кумаграйну дугьав хъуру, мукунна нава ялув авцIуну дугьав члентурал хъуругу. Буржру лавхъуссия къутаннаясса хIажикIа дуллуну.
1944 шинал, апрель зуруй оьвкуна райкомрайн. Бувсуна чачан бизан бувшиву. Дурккуна список, дачIра хьусса чачаннал аьрщарайнмай бизан бантIисса щархъал. Миннавух жугу бия. На учав га жяматрал тIутIимур нагу тIиссара, куну. ЩищакIуй цучIав гужрай изан ан къашай­ссар. На нава рязийну най ура учав, жугу вищал най буру, куну бавчуна жяматгу.
Дучрай, ттукрай, аьравалттай биян бувнав Щурагьун. Гиччагу, апрельданул 12-нний биян бувунну ТIюхчардал шяравун, 12 км. Хасаврая архсса.
Бувсуна колхоз ца дуллалисса, председательну ххутиричу, нагу заместительну бивтунав. Гьаннайсса Лаккуйгу, ЦIуссалаккуйгу колхозрал каялувчину зий ттул хьуну дия 17 шин. Гания мукьах Украиннаву 11 шинай дав къалайчишиву. Яла, махъ 1974 шинал МахIачкъалаливнай ивзра. Пенсиялий унугу оьна къаивкIра. 27 шинай научно-исследовательский институтраву багъманчину ивкIра.
Муния махъ къатта булара тIий чичлай, буллунни 2 къатлущалсса секция. Гьашину шивунай ивзуну 4 шинни.
Сант дирирну дунура хъунма­сса барчаллагь тIий ура ва къатта ласун ттул чIарав бавцIнахь: Исрапилов Артурдухь, МахIмудов МахIаммад Яхъяевичлухь. Барчаллагь МахIаммадаьли МахIаммадовичлун, ттул аьрзирай къулбас дурсса.
Щавари хьуну, инвалидтал хьуну дяъвилия бувкIми хъиривми шиннардийва лахъи къалавгун литIайва. КIусса щаву диярчагу хIакьинунин сагъну личIан кьисмат хьусса Ахху талихI бусса инсан ур. ТалихI хьуну бур Аххун оьрчIал чулухагу ванал ххаллилсса, ларайсса кIулшивуртту ларсъсса шама арс ур. (Жунма цинявннан кIулсса лакрал драмтеатрданул артист Гамлет ХIаммадов Аххул чIана чIивима арс ур).
ХIаммадов Ахха лайкь хьуну ур Хъунмасса буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 1-2 даражалул орденнан, ацIнияхъайсса медаллан, чIярусса лишаннан, бур ххуйсса пенсия, буллуну бур къатри. Къарязисса чIявусса фронтовиктурал дянив укун рязиссагу хьунабакьлай бур. ПаччахIлугърал цайра дурсса аякьалуя Ахха рязину унугу, коммунист партиялул лавсун най бивкIсса ххуллийн вихну усси­яв, хIукуматрал бакI дугьаврищал дяъвилувугу ххувшаву ласун савав хьусса виричу Сталиннуйн вихну уссара, партбилетгу ттула оьрчIал оьрчIан памятран ябуллай ура, тIий ур.
Умуд бур Аххал, ялун нани­сса Ххувшаврил 60 шинал юбилей, цIуллуну-сагъну, ххарину хьунадакьинссар, вайнная пахрулий жувагу бикIанссару, тIисса.
Тамара ХIажиева
«Илчи», 2005 ш., январь