Агь хъамий, хъамий…

1343325516_allday.ru_401ТалихI бусса инсан… Щийн учару жува мукун? Цири талихI бувагу? Вай суаллахьхьун бюхъанссия дулун, укуннасса дикIу, философиялул мяъна дусса дикIу, хъярч хIаласса дикIу, личIи-личIисса жавабру. Цан бакъарча, гьарцаннал му мукъул мяъна цанна хасну лаласай, цала зумуну кьамул дай. Мугу тIайлар. Ттунма талихIну чIалачIимур капливун багьан бувну аьч буваншиврул, ттун бусан ччива ттигъанну МахIачкъалалив хьусса ца иширая.

«Ряххулчинмур» автобусраву талонну рирщусса, къарирщу­сса ххал дуллалисса ялувзалтран, яни контролершахъан, хIисав хьуна дурччу хьуну, автобусрал мурцIув дагьсса къари. «Динамо» стадиондалучIа автобус бацIан байхту, контролершахъул къари дуккан дуллан бивкIуна. Га тарс дацIлай, «ритияра» тIий, лергъ тIий дия. Аммаки загълунсса ялувзалтрал га щуну руртуна, къаригу къирданийх рирщуну ларгуна. Я ­Аллагь! Цири инсантуран хъана­хъисса?
Лакку мазрай ссугругу дурну, контролершахъал цащала цала лакку мазрай ихтилат бувна. На сситтул га ца щарсса ссюрхъирая дургьуссия:
— Машааллагь! Ялув бацIаву хъинну дан тIий бивкIун буру. Дуккуча, гьаз дува га!
Автобусравуми, ттуцIун бавкьуну, хъанний аьй-бювкьу дуллай гьаз хьуна.
— ГаничIа талон дакъая. Ххишалдаран дурччу хьунугу дия.
— Дурччу хьуну духьурча, га щуну рути тIийния чувчIав чивчуну бакъахьунссия?
— ХIала мабухлардача, букьула, – кIири дирчуна гамургу.
— Ххал ба лакку душ бунува ци тIий бурив.
— Яр, зугу хъамирув? – на автобусрава бувккун, автобусру бацIай кIанай щиллив дизан кумаг бувсса къаричIан гъан хьу­ссияв. Ганил ненттабакIрая, майрава оь най бия.
«Наралу лирчIун дура! Бу­къатлай цибави?» — леххаву тIий дия га, машиналий щядитлай дунура.
Ттун га иш хъинну кьувтIуна. Лакку контролершахъал дур­сса га тIул ккаккайхту, навагу лакку душра чинсса дакIрагу къалирчIуна.
Гьай-гьай, дард духьурча, хIанттивух яла гьан къадувай­ссар. Хъаннил хаснура. Аммаки бучIиссияв гукун хъуннар шаврил ххяч-ххюч тIисса, хIал ба­къасса къарийн кьунч тIун? Ттухьхьун къадулурча зухьхьунна зурарагу дулара жаваб, ххаллилсса контролершахъул, агана зувагу буккирча чивчумур.
Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилувух гьуртту хьусса ца медсестра дакIнийн бутавриву тIий бия: «Дяъвилул майданнив оьттувух увксса саллатI бакIрайн агьуна. Щавугу дархIуну, ххюрхху увну бавчура. Ххал арча, оьттул гъулутаврил къаувчIусса, немец ивкIун ия. Туну кьаитан шайссияв, гагу инсанъяхха. НигьачIаву да­къаний кIучI увну, щавурдугу дархIуну кьаивтссия. На бура хъамитайпа».
Юхсса га чIумаллив бивкIсса цIими байсса, дакI хъинсса хъами? Тти циванни бухлаглаги­сса? Хъиншиву – му дунъяллунгу, инсантурангу чара бакъа аьркинсса давури. ТIабиаьтрал кьанундалийн бувну, хъиншиврул тIинтту ппив дувултвагу хъамирихха бикIан аьркинсса.
ЦIана замана, гьалбатта, захIматсса бур. ЧIумул мюрш-кьюршлил инсантал мютIий буллай бур. Мукун бухьурчагума, дакI хъинманал кьадру-кьимат ххишалану лавай хъанахъи­ссархха. Гьаннайсса, аьрщарай вихшала дуссар! Аьлагъужа­сса ва баласса дунъялий буссар инсантурал дардирдах, мукьах, Аллагь-тааьланал кумаг чIа тIиминнах ургъил буну, аякьалий буруглагиссагу.
«Наралу лирчIун дура!» — вев тIий дия га оьрус къари. Цивппалусса инсантал къабикIайссархха. БикIанмавагу къабюхъайссар. БикIайссар гъан-маччанал, чIа­ххурал, кIулминнал кьабивтсса, так къацивппалусса!
Учиннуча, авлахърай, я лелу­ххи, я инсан, я жанавар бакъасса кIанай вев тIисса кунасса инсаннан щилли жаваб дулунтIисса? Оьвчин ччай бия даву «марцIну» дуллалисса билетру ххал бувултрал инсаншиврийн: Агь, вил къаттай, дулайссияв жаваб? Лагьу – лахъунттай дарчуна. Ахир, бикIан аьркиннихха дакIнил мурцIний чанссавагу цIимилунсса, хъинбалдарансса кIану. Юхсса къатIухьхьун биривсса ца кIуллуйх цинявннахлу сси лахъан аьркинссарив:
«Ца-ца хатIа ханнал душнищагу шайссар» тIисса учала бу­ссар жула. Битанну, да, гай ла­кку контролершахъулгу бявкьуну. Аммаки мисаллу цаймигу буцин бюхъанссия жула хъаннил дакIру чарин татлай душиву тасттикь буллалисса. Ца Лак­рал райондалиясса ларай­сса кIулшиву дусса (кIулшиву интеллектращал даин архIалгу къадацIайхха) хъамитайпалул (ганийн учинна СалихIат) лас ивчIайхту, дугьарасса ласнал нину шяравуннай лихъан дурну дия. Эяллай дарцIусса къат­равун щяйтIантращал а-ия буллан… Лакрал щархъаву циксса дур цалла буруккинттарахун цирда дагьсса къарихъул? Ва цинявннан аьмсса кьурчIишивур, духIангу цачIу аьркинни, кIай къарихъал чIарав бацIан аьркинни.
Хъуниминия гьич, цири хъанахъисса жагьилсса, оь бикIан чIун хьун дурасса душваран? Мединститутраву дуклакисса лакку душ Анжелан хъуннасса чIун аьркин къархьуна, дазул кьатIатусса авадан студентнащал ччаврил зумуну гьанайгу бивкIун, ганацIа хIаран-арс ан, Анжелал га оьрчIру бай къатлувува кьаивтуна. Цалчинсса арс… Циван увссия кувкун, Стиван (ва дур ганил студентнал цIа) ччай уну тIий ав тIива. Ччисса Стива унува, Стивал арс къаччисса цукунавав?
ХьунтIиссар учарув зу Анжелая хIакин?
Циванъявав жула душру дуаьрагу дуван мизитравун къалагайсса? Баргъ буккаваллил чулухния лагай. Гьавияв нагу леххаву учин Аллагьнайн. Буца учин жула хъами тIайласса ххуллийн. Агь, хъамий, хъамий…
Гьарца инсаннал цува кIункIу тIисса мурадри талихI, чин мюнпатну гьан дурсса чIунни. Ттул пикрилий, гьамин муна мунивур бусса инсаннал яла хъунмур талихI.
Юх, на дарс дихьлай бакъарача, дакI дачIлай бура, ттула дакIниймур аьч буллай бура.
ХIакьину жува чIявуну экономикалия, политикалия, экологиялия гъалгъа тIий буру. Цал ва жула общество инсаншиврийн, хъиншиврийн дуцин аьркиннихха.
ЧIявуссаннал учай «ххуйшиврулли дуниял ххассал дай­сса». Юх, ташвиш хъанай бура. Ттул пикрилий, хъиншиврулли. Анжагъ хъиншиврул.
ПатIимат Рамазанова,
Дагъусттаннал филологиялул факультетрал 4-мур курсрал студентка
«Илчи», 1991 шин, февраль