Тарихрал чIу

30_foto_3(ЦIанакул, уттиватти тава ххуллийн багьияра тIий, леххаву тIий бур. Цуксса цинявннан оьрмулувугу, маэшатравугу къулайну къабикIанссия, жува тIабиэну нанисса ххуллийх бачин танийва бивтссания. Цайминналмур за къакIулли,
«цIусса тарихийсса заманнай»лак, чIявусса иширттаву ссайнчIав къабувккун, думуницIа хьуну (мисалдаран ца Гъумучи ласурчагума гьар), миллатшиврия лагавай­сса даражалийн бивунни).

Дуккавриву ва элмулуву тIурча, лак та чIумал, заманалуха лавхьхьуну мадара хьхьичIунмай хьуну бивкIссару. Жула дянив аьраб дурккуссагу, оьрус дур­ккуссагу бивкIссар. Аьраб дурккуминнава кIицI банну: Кьукуннал ХIажи Муса-хIажи, Гузунхъал ХIасан, Муркъилинахъал Юсуп-кьади, Къаяхъал Аьли (Замир Аьли), Ххутрал Сяъдуллагь-хIажи ва цаймигу. Вайннаву жучIарагу, цайми кIанттурдайгу цIаларгсса аьлимчуну Замир Аьли ккалли хъанай ур, ванал цIа машрикьливгу машгьурну диркIун дур.
Оьрус ушкъулартту бувккусса ва гикку дуклакиссагу бивкIссар. Тамансса лакку оьрчIру (ва цаппара душру) гимназияр­ттаву ва реалийсса лахьхьазаннаву (училищардаву) дуклай бивкIссар. Гьухъалиятусса Аллал Давуд (Буттаев) шяраваллил маэшатлугърал академия бувккуну, вацIрал инжинар хьуну ур, ХIавинахъал Саэдлул, ХIажи-Эсахъал АьбдурахIманнул Петербургуллал университет бувккуну бур. 1914 шинал Петербурглив институт бувккуну, Абухъал Оьмар Дагъусттаннай хьхьичIа-хьхьичIсса архитектор хьуну ур. Яла Абухъал Оьмар Бакуй архитекторну зий ивкIссар ва 1917 шинал мунал Азирбижаннал археологиялул жамиаьт сакин бувссар. Азирбижаннай архитектуралул гьайкаллал хъирив лаявурттал чулухуннайсса элмийсса давуртту мунал дайдирхьуссар.
1911 шинал Гъумучатусса Къажлахъал МахIаммадханнал Петербурглив Дяъвийсса медициналул академия къуртал бувссар. Яла махъ муная машгьурсса хIакин хьуссар, цувагу чIярусса шиннардий Бакуй зий икIайссия. ВичIал, кьакьарттул, майрал азарду хъин давриву цIа дурксса хIакинъя, профессоръя. Цала пишалул агьулданучIа ва халкьунначIа мунал цIа хъинну машгьурну диркIссар.
Та чIумал оьрусрай дур­ккуну хьусса муаьллимталгу лакрал бивкIссар: Гъумучатусса ХIуллал-ХIажихъал ХIусайн, ШавкIратусса ХIажихъал ХIадис, ГьунчIукьатIатусса Дандамахъал Аьбдулкьадир ва цаймигу.
Гъурбатрайсса жула оьрчIру ниттил мазрая махIрумну къабитан, КIапIкIайливсса жула хIалтIухантурал цала хIарачатрайну ва арцуйну лакрал оьрчIансса ушкъула сакин бувну бивкIссар, гикку гайннахь ниттил мазрал дарсру дуккайсса диркIссар. Ва давугу, яла махъ 20 шиннардил дайдихьулий хьхьичIва-хьхьичIсса лакку алиппитилул лу (халкьуннавух ппив къавхьусса Услардулмур хIисав къабувну) сакин бувсса муаьллим Гьуйннал ХIажимурад ивкIссар.
Лак чантI тIий бивкIшиврун, дунияллийн буклай бивкIшиврун барашин укунсса кIанттулгу дуллалиссар. ХIуррият хьун цаппара шиннардил хьхьичI Да­гъусттаннал мазурдий хьхьичIва-хьхьичIсса кказит («Дагъусттаннал ххяххабаргъ») лакку мазрайри бувксса. Дагъусттаннай азирбижан мазрай буклай бивкIсса кказитгу лаккучу – ХьурукIратусса АмитIаев ХIажимурад (ЛутIфи) – итабакьлай ивкIссар. «Аьрабрай буклай бивкIсса Джаридат Дагъисттан итабакьлай лаккучу Ваччиял Бадави, мухIарриршиву (редакторшиву) дуллайгу лаккучу Замир Аьли ивкIссар.
Миллатран цила мазрай чивчусса цила тарих бикIан аьркиншиву танива бувчIуну, Замир Аьлил лакку мазрай чивчуну, цума-цаннащагу бувккуну мюнпат ласун бюхъайсса Да­гъусттаннал ва лакрал тарихрал хIакъиравусса лу дунияллийн ваниннин мяйцIаллихъайсса шиннардил хьхьичIва буккан бувссар.
Дагъусттаннай хьхьичIва-хьхьичI чивчусса (ва хьхьичIва-хьхьичI агьалинангу ккаккан бувсса (пьесану Саэд Гьаруннул чивчусса «Къалайчитал» хьу­ссар.
Оьруснал аьралуннаву къуллугъ буллай хьхьичIун ливчу­сса ва къуллугърал лавай хьу­сса хIаписарталгу лакрал тамансса хьуну бур. Шикку ца хIисавравун ласунсса зал цамургу бур. Жула халкь 1877 шинал оьруснайн къаршисса бунтиравух гужну хIала бувххун, жуятува чIявусса ливтIуссагу, аьс бувссагу, ссивирлив гьан був­ссагу хьуну бур. Амма, мукун­сса иш бивкIун буна, оьруснал жула инсантуран цала аьралуннаву къуллугъ буллан ххуллу къакьувкьуну бур, жуятува – ярагъгу канихьну оьруснайн гьаз хьуну бивкIминная –­ ­оьруснал аьралуннал хIаписартал був­ккун бур. Масала, Гъумучату­сса ХIажи-Эса, бунтиравух хIала хьуну тIий, цала кулпатращал ссивирлив (Козловрайн) гьан увну ивкIссар. Ванащал тийх цува хьунаакьаврия машгьур­сса аьлимчунал Алкьадардал ХIасаннул цала чичрурдаву бувсун бур. ХIажи-Эсал арс МахIаммад, ­оьрус аьралуннал ушкъулагу бувккуну, аьралуннаву къуллугъ буллай, полковникнал чиндалийн лавхъссар (ивкIуссар 1910 шинал). ХIажи-Эсал арсваврал оьрчIру – Азулав ва МахIаммад-Садикь хIаписартал хьуссар. Ва МахIамад-Садикь кIа полковник хьусса МахIаммадлул арс ивкIссар, цувагу Къапкъазуллал халкьуннава увксса хьхьичIа-хьхьичIсса лехху хьу­ссар (ивкIуссар 1919 шинал). Гьухъалиятусса Къулибуттахъал АхIмад, полковникгу хьуну, 1915 шинал Брест-литовскаллачIа дяъвилий ивкIуну, ватандалийн иян увну, Лаккуй увччуссар.
ЧIивину унува ятинну ливчI­сса, чIарах ацIан ва кумаг бан цучIав къаивкIсса Хьуриятусса Минкаил (Халилов) итххявхсса ва кьянкьасса аьраличу хьуссар. ЦIа дурксса генералнал Брусиловлул аьралуннавух хьуну германнащал талай цала бюхъу, гьунар ва кьянкьасса аьраличушиву ккаккан дурссар. 1917 шинал мунан генералнал чин дуркссар. (ЖучIава махънингу, ххуйсса анкета дакъахьурча, ай ппухълу аваданминная, вихшала дишин къабучIиминная бивкIун бухьурча, къуллугърал лавай шаврин, хаснува аьралуннаву, хъунисса дайшишрурду дикIайва. Амма паччахIнал заманнай, дахьра ца 20-25 шинал хьхьичI ярагъгу канихьну цайнма гьаз хьуну бивкIминнал оьрчIан къуллугърал лавай хьунсса ххуллу оьруснал кьукьлай бивкIун бакъая).
На шикку бусласисса вай цимурца та заманнай «ялувва алжан» ва дирзунна урцIи, бувцIунма кьуру бивкIссар тIий бувчIин къааьркинссар. Та заманнайгу аьдлу бакъашивурттугу, оьшивурттугу, захIматшивурттугу чансса къа­диркIссар. ЧIявусса мискин-гъаривгу, пакьир-пукьарталгу бивкIссар, аьвамшиву-цIанши­вугу диркIссар, аьзав-аькьувалий бутлатисса лакрал чагурт оьр­чIал оьрмугу бивкIссар. Амма, та заманнул азардая гъалгъа тIутIийни, цIанакулсса жулами азардугу чансса дакъашиву ва цаппара иширттаву жулами цIуцIавуртту ялтту ларгсса душиву мяълумну чIалай бур – инсантал адав-инсапрацIа шаву, гъара-цурк ва хъямалашин ххишала шаву, къахIвалугъ ва тирияк учаву ппив шаву ва м.ц.
ХьхьичIавасса оьрмулува дахханашивуртту хьун аьркинну диркIссар, халкь аьдалатрах ва тIайлашиврух мякьну муданмагу бивкIссар, агьали цанна ихтиярду ва азадлугъ тIалав дуллай бивкIссар, личIи-личIисса миллатирттан цивппа цайминнал ххяппулу ва чил биялдаралу бушиву кьамулну къабивкIшиву чIалачIисса зад бур. Укунсса дахханашивуртту тIалав дуллалиминнавух хъуни-хъунисса аькьлулул заллухъру бур. Амма кIукунсса дахханашивуртту дуллай, цала пикрилий, халкьуннан ва инсантуран хъинбалартту байссар тIий, хIат-хIисав дакъасса бахIу-ттирихIавуртту, дяъвирду, оьттул нехру нани даву, дуниял кунпайкун даву тIабиаьтрацIун бавкьусса зад бакъар. ХьхьичIунмай шаву, чантI учаву, оьрмулувух ххуймур бачин баву, аьдлу-низам нани даву рахIатну ва хIалли-хIаллихгу бюхъантIиссия. Тайксса инсантал кьатI къабувнувагу, «кулактал, зиянчитал», «халкьуннал душмантал», ккунтIуртал къабувнувагу, жула халкьунначIа дуккавугу, чантI учавугу, ахIвал-маэшатгу ххуй хьунтIиссия, лак ва Ла­кку кIану хIакьинусса бивкIулул кIараллий бакI дирхьусса кунма къабикIантIиссия.
1917 шинал замана баххана хъанахъаврил аьламатру лакрал оьрмулуву хъанай бивкIсса иширттавугу ялун личлай дур. Му шинал буклай бур цIусса лакку кказитру, сакин хъанай бур Милли ккамитIетI, «Щурагь хIасул хьуну бур «Дагъусттан чантI учин бай бюро» (мунивухгу лак хъинну гьуртту хьуну бур). ХIавинахъал Саэд Лаккуй чIумуйсса хIукуматрал ккамисаршиву дуллай ур. Та чIумалсса лакрал оьрмулия, миннал пикри-зикрилия тамансса хавар Чаринхъал МухIуттиннул чичлай ивкIсса «Оьрмулул таптарданул чIапIалгу» буслай бур.
Та чIумалсса лакрал оьрмулул ца яла яргсса лишан жула халкь, жула махъ наними, аькьлулул заллухъру шан-мукь бищаву дур. Ца чулух миллийтал, гамур чулух социалистътал, тамур чулух динчитал-шариаьтчитал, гихунмай хIаписартал, оьруслугърал тарапкартал ва м.ц. бур. Тай лакрал ишккаккултрая­сса цумацагу итххявхсса, пагьмулулсса инсан ур, амма минначIа махъ ца баву, жям шаву тIисса пикри бакъар. Ми цаннащал ца ччалайгу бур, энадрай къуццу тIийгу бур. Жула миллатрал алши бакъашиврул сававртту, гьамин, тай шиннардийсса жула аькьлулул заллухъруну ккалли банми шан-мукь бищавриву, миннал дянивсса энадирттавугу духьунссар. Цинявннал ялун бивсса мугьалттухьхьун жувагу биривссару, амма, жула бур увкусса инсантал та чIумал цачIу бивкIссания, вакссава бала жуйнма къаликкантIиссия, зараллугу укун хъунисса, бусан къашайсса къахьунтIиссия. Хъунисса миллатирттал ишккаккулт кIи-шан бивщуну, щавщи щалвавагу миллатрайн хъунмасса къабияйссар, амма жува кунмасса мюрщи миллатирттан («ттуккул бакIуксса Лакку кIанттун ва кIамаксса лакран») бакъачIинсса куццуй гужну бияйссар.
Тарихрал лахъишиврий аьжа­ивсса ишру хьунабакьлай, тикрал хъанай бикIай – та 17 шин куннасса дур цIанасса чIунгу: мува кIи-шан бищаву, чIявусса гъалгъарду, ихтилатру, муттаэтурайн укъавкуну къабитай­сса махъру, кьюкьин бавуртту, бакъу бишавуртту, хIусудшиву ва м.ц.
Тай шиннардий хьусса ишру сававну чIявусса ккавккун бур, мунияту тай иширттал жува бакIрай бацIан бан аьркинну. Тай ишру жунма дарсну хьун, та чIумал хъанай бивкIсса ишру ххуйну кIул бувну, тарихрал чIапIив дурккуну оьмуния жува буруччинсса чаранну ххал бан бур. Ва иширацIун бавхIуну тай шиннардий жула мазрай дурксса литературалия, кказитирттайсса макьаларттая хавар ласун багьлай бур. Мунийн бувну, оьккину къахьунссия цIана «Илчи» кказитрай 1917 шинал «Илчи» чичлай бивкIун бур ягу 1912 шинал «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» чичлай бивкIун бур тIисса ца мурцIу булаварча.
Жула ихтилат 1917 шиная ва та чIумалсса лакрая, миннал сиясийсса тагьардания бухьукун, ттунгу та шинал ла­кку мазрай дунияллийн дурксса, ХIавинахъал Саэдлул Лаккуй ккамисаршиву дуллалаврицIун дархIусса ца шеърилийсса чичрулия гьарта-гьарзану ихтилат бан ччай бур. Вагу лакрал тарихрал ва адабиятрал ца чIапIи хъанай дур, «му дуккаву» мунил мяъна дулаву, му гьарцагу чулуха ххал дигьаву ва мунин цила багьайсса кьимат бищаву жура дан аьркинсса даву дур.
«Илчи», 1992 ш. май