ЧIумущал нанисса дяъвилул щавурду

18_3Цумурцагу никирал бакIрачIан чIалну-ччяни дукIлай дур Аьра­сатнал ватандалул цIаний оьр­мулул хъуниминнащал архIалсса жаваблувшинна цала бакIрайн ласун багьлагьисса чIун. Укуннасса шартIирдаву мукунсса чIун дукIлай дур хIалли-хIаллих, хIисаврагу къархьуну. Дяъвилул чIумаллив мукун­сса ссят ялун дагьссар цакуну, хархавар бакъа.

Июнь зурул 22-мур кьини… Календарьданий ва числорайн ящутари жуйва бияла бакъа дакIнийн дагьай та жуяра архну лирчIсса 1941 шин, ца Совет заманалун дакъа­ссагу, щалва жула буттал кIанттул тарихраву яла оьсса ва мунищалла архIал яла виричусса. Оь, къюву, язиминнал бивкIурду, къучагъсса дандибацIавуртту, ясирну бирияву, хIалдануцIа хьуннин цаятура ка ларсъсса талатаву, къинттуллухсса захIмат ва, ахиргу, оьхIалсса душман ххит увсса 1-001Бюхттулсса Ххувшаву.. ЧIивимагу, хъунамагу Ватандалухлу жан дулун гьаз хьусса захIматсса ва кьянатсса 1941-1945 шинну. 9-мур май – фашизмгу ххит дурну, жулва билаятрацIун щалва Европа душманная тархъан бувсса Ххувшаврил кьини.
Къабигьасса манзил бивт­ссар ва кьини гъан дуллай та къучагъсса никирал. Амма дяъвилул цIарал майданная зана къавхьуссар бачIиссавагу.
Буттал кIану буруччаву да­гъусттанлувтурал оьттувусса хасият­ри. Мунияту цалчинсса гьантрайва цалва хушрай аьрайн лавгминнавух ивкIссар цимиягу азара дагъусттанчу, чиваркIуннацIун хъаннилгу бувгьуссар ярагъ кIунттил.
Буслай бусан шайссарив цуксса хъуннасса кIушиву дурхIуссарив жулва хъаннил дяъвилул шиннардий. Тай оьбигьалсса шиннардий жулва хъаннингу багьссар аьрай талатисса чиваркIуннал гьиву цала заэвсса хъачIунттайн ласун, цанмалу хъуни буллан багьссар оьрчIру. Мукун кIусса гьиву духIан багьссар ттул хъуннабавал ссин – Кьасимова Залмунгу.
Бувну бур Залму 1922 шинал Читтурдал шяраву чIявусса оьрчIру бусса зунттал кулпатраву. Ганил бивкIун бур 4 уссу ва 2 ссу. Ппу ччяни дунияллия лавгун, кулпатраву хъунма-хъунмур бухьувкун, Залмун багьну бур, 4 класс бувккуну, КIулушацIрал школагу кьабивтун, ниттин кумаг буллан.
1941шинал га, цала шяравучу Кьасимов Жяъпардун щар хьуну, МахIачкъалалив бивзун, ганащал пивзаводрай зун байбивхьуну бур. Ласнащал оьрму бутлай шанма барзвагу чIарах букканнин, ганин багьну бур, ласгу аьрайн тIайла ув­ккун, шяравунмай зана хьун.
Залму бивтун бур ЧIурттащиял, Читтурдал ва КIулушацIрал шяраваллал цачIусса колхозрал оьллал фермалий каялувшиву дуллан. Хьхьу-кьини дакъа зий бивкIун бур фермалий. Шанул къабувччунува, ккашикалнува, балчаннуй зунттавух ца шярава цамур шяравун занай, цилва бусса гужру ва ляркъу­сса хъус Совет Аьралуннаву талатиминнан кумагран тIайла дуклай бивкIун бур. Колхозраву буллалисса захIматрацIун аьрай талатиминнан тIайла дуклай бивкIун бур кIунулий дурсса гъилисса яннарду.
1942 шинал Ухссавнил Ккав­кказ кIура бавну бур къизгъин­сса талатаврил ареналийн. Гитлердул аьралуннал мурад бивкIун бур, Совет билаятрай навт буккай­сса центрдан ккаллисса Грозный ва Баку лавсун, ЯтIул Аьрал авиациялунсса ва бронетехникалун­сса ччуччия дакъа личIан бан. Немец Грозный шагьрулучIан гъан хьусса чIумал, Залму цайми хъаннищал тIайла бувккун бур къанаврду дуклан. Га буслан бикIайва бондарный заводрая аьравалттай Ленинккант поселокрайн стройматериаллу ххилай бивкIсса куц, танкардан дайшишрурдансса къувирду дуклай бивкIсса куц. Гьавалул захIматсса шартIирдаву, хъунисса захIматшивуртту духIлай, МахIачкъалалучIансса ххуллурду цIакьну мюхчан бувну бур.
Вара шинал ганичIан бувкIун бур лас ятIатIар бакъа акъахьушиву баян буллалисса чагъар. Тания шихунмай ливчIмур оьрму ганил бувтун бур цуппа дунияллия гьанцIа лас учIаннин хьулувун ялугьлай. Га аьпалухьхьун гьан дурусну ца зурул хьхьичI 2001 шинал «Илчи» кказит­рай рирщуну дия Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилия зана къавхьуминнал цIарду. Залмун кIул хьуна ТОКС-рал кьюкьрал лявкъушиву ганил лас Кьасимов Жяъпар увччусса кIану. Га ивкIуну ур 1942 шинал госпитальданий, увччуну усса ур Севастополь шагьрулий­сса Франциянал хIатталлив.
Зунттал хъамитайпалул захIмат­рал виричушиврун Ватандалулгу лайкьсса кьимат бивщуну бур. «1941-1954 шиннардий дур­сса захIматрал чувшиврухлу» Залму лайкь хьуну бур Ххувшаврин 30, 40, ва 50 шинну шаврил юбилейрал медаллан.
1962 шинал Залму МахIачкъа­лалив бивзун, Бондарный заводрай зий байбивхьуну бур. Давриву дакI дирхьуну зузисса Залму, заводрал комитетрал хIукмулийн бувну, лайкь бувну бур «Ударник коммунистического труда» тIисса хIурматрал цIанин, чIал къавхьуну лайкь хьуну бур ЗахIматрал ветераннал цIанингу.
ДакI хъинсса, цIими бусса, аьркиннан кумаг бан муданма хIадурсса Залму, цила лякьлуя оьрчIру ба­къахьурчагу, кIилчинмур нинуну хьуссар буцири цила уссурссуннал оьрчIан, жун тIурча — аьзизсса амудадану.
Лакрал цIанихсса шаэр Ма­хIам­мад-Загьид Аминовлул «КIил­чинмур жагьилшиву» тIисса луттиравусса «Читтурдал Залму» тIисса назму хас дурну дия ттул амудадан. Жуларду дуллалисса ганийн ящайхту, ттулла нину дакIнийн дагьайва, ганил пашмансса яруннийн ящутари, нину дунияллия ларгсса къюву асар шайва, мува чIумал ххаригу шара ва аьрщарай укун ххаллилсса хъамитайпа бушиврия, тIий чичлай ур шаэр шеърилуву.
Ттул амудада аьпалухьхьун ларг­ссар 2001 шинал.
Ххувшаврил цIаний жулва ватанлувтурал бивтссар захIматсса ва лахъисса ххуллу. Ттун бувчIунни дяъвилул щавурду хъин къархьушиву, ми чIумущал най душиву, ми щавурду сайки гьарцагу кулпатрайн диршиву, ми щавурду яхьуну душиву буттахъал дакIнийнбичавурттаву, ми щавурду ларсун най бушиву никирая никирайн.
Жулмур никиран тIурча дяъвилия кIулссар анжагъ тарихрал дарсирдая ва литературалува. Гьантлия гьантлийн чан личIлай бур дяъвилул ветеранталгу, къинттуллух зий бивкIмигу. Дяъвилул лажин къа­ккаркнугу, жулмур ник бюхттулну буручлай буссар ветерантурал хIурмат ва дяъвилул майданная зана къавхьуминнал аьпа. Жу гайннайн икрамрай буссару. Хъунма­сса Бу­ттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву дурсса ппухълуннал виричушивугу, захIматгу, оьттух ларсъсса Ххувшавугу мусил хIарпирдай чирчуну дуссар жула Ватандалул виричу­сса тарихраву.
А. Оьмаров,
Дагъусттаннал паччахIлугърал педуниверситетрал 3-мур курсирал студент