Конференция – фестиваль

IMG_1333Апрель зурул 21-нний Ленинккантуллал 35-мур гимназиялий шадлугърал даражалий хьунни «Родники творчества: обряды, фольклор, литература и искусство народов Дагестана» тIисса республикалул элмийсса-практикалул конференция. Му хас бувну бия Вихьуллал шяравасса цIанихсса усттар, буттахъал аьдатру лайкьну дуручлай ивкIсса, давриву гьунар бусса, аькьилсса зунтталчу МахIаммадов Абачара МахIаммадовичлун.

И. Саидова
МахIаммадов Абачарал авадансса творчество ахттар дурну, мунин хасъсса конференция бувну бия ванал шяравудуш, Аь. Аь. Тахо-Годил цIанийсса Дагъусттаннал педагогикалул элму ахттар дай институтрал искусствалул ва культуралул секторданул элмийсса хъунмур пишакар, филологиялул элмурдал кандидат Асли Аммаевал.
fto_10Конференциялий гьуртту хьунни ДНЦ РАН-далул Мазрал ва литературалул институтрал директор, филологиялул элмурдал доктор МахIаммад МахIаммадов, Аь. Аь. Тахо-Годил цIанийсса педагогикалул элму ахттар дай институтрал директор, педагогикалул элмурдал доктор, профессор ХIамидуллагь Исмяилов, ДНИИ-рал педагогикалул элму ахттар дай институтрал директорнал хъиривчу, педагогикалул элмурдал доктор, профессор Мисиду Щурпаева, вава институтрал культуралул ва искусствалул секторданул хъунама Марат Байрамбеков, ДГОМ-рал элмийсса пишакар, искусствоведениялул кандидат Разита ХIажиханова, 35-мур гимназиялул директор, АьФ-лул ва ДР-лул лайкь хьусса учитель Чакар Мажидова ва республикалул районнаясса школарттал директортал, дуклаки оьрчIру, студентътал. ЧIявусса хъамал бия Вихьуллал шяравагу.
IMG_1352Конференциялий чялиш­сса гьурттушинна дунни, ва даврил чIарав бавцIунни Абачара МахIаммадовлул оьрчIал оьрчIру.
Гимназиялул актовый залдануву тIиртIуну дия Дагъусттаннал миллатирттал хьхьичIара багьу-бизулуву ишла дайсса, утти нажагьсса халкьунначIа дакъа къалирчIсса эмаратсса матахI. ЛичIисса мурцIув лархъун дия магьирсса усттар Абачара МахIаммадовлул каруннал дурсса Вихьуллал халкьуннал хьхьичIарасса янна-ус, кьяпри, рахIурду, бартукьру ва цаймигу кьай-кьуй. Цинявппагу хъамаллурал хьхьичI тIивтIуну бия Вихьуллал халкьуннал аслийсса лакку дук­рардал бувцIусса авадансса ссуп­ра (дукьрахIанттия тIайла хьуну, жалиндалул бакъухърайн бияннинсса).
Конференциягу хасну ва гимназиялий буллалисса нахIакьдан бакъая.
35-мур гимназия му куртIну Дагъусттаннал миллатирттал культура, искусство ва тарих лахьлахьисса элмийсса къатлун ккаллиссар. Гимназиялий чачун бацIаву дакъа ва хIакьинусса кьинигу дачин дурну дуссар Дагъусттаннал педагогикалул элму ахттар дай институтрал элмийсса пишакартуращалсса давуртту. Пахрулий бусан бюхъанссар шиккусса тарихрал-этнографиялул авадансса музейрая. 1975 шинал гьану бивзсса музейраву бур 10 000-нния ливчусса, нажагьсса бакъа къаливчIсса, жулва тарихрая, аьдатирттая, культуралия бусласи­сса экспонатру. IMG_1285Дагъусттаннал миллатирттал тарих ахттар буллай, гимназиялул дуклаки оьрчIру бивссар дяъвилул талатавуртту най диркIсса ва чIявусса цаймигу кIанттурдайн. Мукунна гимназиялуву дур гьарица шинал республикалул ТОКС-рал слетирдай гьурттушинна дай­сса следопыт-краеведтурал 7 отряд. Шикку яла хъунмур къула­гъасгу дур оьрчIру Ватан ххирану, миллатирттал хьхьичIавасса багьу-бизу кIулну, аьдат-эбадатру дуручлай, хъуниминнал хIурмат-кьимат буну тарбия баврих.
Укун цинявннан эбратрансса, ларайсса низам дишин, оьрчIан куртIсса кIулшивуртту дулун хъунмасса хIарачат буллай бур даврил опыт бусса, АьФ-лул ва ДР-лул лайкь хьусса учитель Мажидова Чакар Мажидовна.
Ва конференциялийн гимназиялул дуклаки оьрчIал хIадур дурну дия миллатирттал къавтIавуртту, балайрду бусса тяхъасса концертрал программа.
Конференциялул даву дайдирхьуна ХIамидуллагь Исмяиловлул.
— Абачара МахIаммадов мяйжаннугу хъанахъиссар Дагъусттаннал миллатрал пахру бан лайкьсса арс. Дагъусттаннал сянатру, касмурду, культура, искусство хьхьичIуннай давриву ванал хъунмасса бутIа бивхьуссар. Жува аьдат хьуну буру конференциярду элмийсса идарарттай буллай. ХIакьину на ляличIинува ххарину ура дагъусттаннал миллатирттал тарихрацIун бавхIусса ва конференция 35-мур гимназиялий буллай тIий. Цанчирча ва гимназиялий чIярусса шиннардий каялувшиву дуллай бур цилла даву ларайну кIулсса, ххаллилсса педагог Чакар Мажидова. Ттул пикрилий, ва гимназиялий дуклакисса оьрчIан, учительтуран, нитти-буттан хъунмасса талихI хьуссар тIий ура шикку каялувшиву дуллай буну тIий цилва щалва оьрму школалун хас був­сса Чакар Мажидовна. ХьхьичIава ва буссия ДНИИ педагогикалул институтрал экспериментру буллали­сса школану. ДакI ххари хьунни гимназиялийсса дуккаврил процессгу хьхьичIунну бушиврия. Уттигу махъ буллай ура жущава шайсса куццуй гимназиялун кумаг буллан ва чIарав бацIлан.
ХIакьину шикку буллалисса конференциялулгу дуссар хъунна­сса мяъна-мурад. Агьаммур мурадгу хъанахъиссар Дагъусттаннал миллатирттал халкьуннал рувхIанийсса ирс ябаву, буруччаву ва ялун нани­сса никиран лахьхьин баву.
Дагъусттаннал бивтссар цикссагу 100-хъул шиннардил манзилданийсса лахъисса ххуллу. Му чIумул мутталий Дагъусттаннал халкьуннал дурхIуссар ва дух дур­ссар тамансса захIматшивуртту. Ци захIматшивуртту хьунадакьлай диркIнугу, Дагъусттаннал миллатирттал, цинявппа ца кулпат кунма, цачIун хьуну, цимурца дух дай­сса диркIссар. Миллатирттал дянивсса цIакьсса дусшиврул хьхьичI цукунчIавсса барурду бан къашай­ссар. ХIакьинусса кьинисса жулва мурадгу уссушиврийсса Дагъус­ттаннал миллатирттал рувхIанийсса ирсирай нанисса ххазина ябавур ва муния жагьилсса никирахь бусавур. На цимилгу тикрал бара, Республикалул Халкьуннал Мажлисрал сессиярттайгу гьаз бара, махъсса шиннардий Дагъусттаннай жула бу­ттал буттахъая шихуннай нани­сса аьдат-эбадатру духлаглай най душиврул масъалартту. Жула халкьуннал аькьилшиврийну ва ссавурданийнур шикку, халкьуннал дянив къалмакъаллу къадурну, ца кулпат кунма ялапар хъанахъисса. Мугу хьхьичIва-хьхьичI дагъус­ттаннал халкьуннал оьрмулул хъуниминнал хIурмат-кьимат бусса аьдатру цIакьну дуруччаврийнур. 1990-ку шиннардия шихунмай, цуксса хIайпнугу, жулла яла ххаллилми аьдатирттал мархри хIура бувккунни, сийлуву къалирчIунни хъуниминнал хIурмат буллалисса аьдат­ру. ХьхьичIава цинявппагу кулпатирттаву буттал, хъунама уссил увкусса махъ цукссагу кьиматрай бикIайссия жучIава. Укун ххаллилсса аьдатирттал инсан тарбия авриву хъунмасса бияла буссар.
Элмулувугу рувхIанийсса ххазинартту ябувансса кIива ххуллу бу­ссар. Цалчинмур ххуллугу – нитти-буттал цала эбратрансса тIул-тIабиаьтрайну занакьулу хьунсса куц ккаккан буллалисса.
КIилчинмур тарбиялул ххуллугу – мюрщисса оьрчIахь халкьуннал магьри бусласавур, вирттаврал гьунардая, буттахъал аьдатирттая бусласавур. Халкьуннал творчествалул инсан тарбия аврийн буниялагу хъунмасса асар биян бай­ссар. ХьхьичIава щархъаву аьдат дикIайссия хъунасса инсаннал хавардах вичIи дишин циняв цачIун шайсса. Мукунсса батIавурттая ялун нанисса ник тарбия даврин хъунмасса мюнпат буссия.
ХьхьичIара жул институтраву итадакьайссия Оьргърал (Кубачиял), УнцIукIуллал ва цаймигу щархъал усттартурал искусствалул магьиршиврун хас дурсса программартту. Махъсса шиннардий жул биялдараву дакъар цимурца аьркинсса литература итадакьин­сса кьудрат. Амма, ссахчIав къабурувгун, жува аьркинссар укун ххаллилсса усттартал аьлтту бувну, миннал дурсса давурттая ялун нанисса никирахьгу буслан. КIицI лаганна ДР-лул Президент Рамазан АьбдуллатIиповлул миллатирттал маз ва культура дуруччаврин хас бувсса масъаларттах хъуннасса къулагъас дуллай ушиву. Мунинсса барашиннагу хьунни ДР-лул Конституциялул 42-мур статьялуву хьу­сса дахханашивуртту. Муниву бия миллатирттал региондалул компонент буккан бан ккаккан бувну. Ва масъалалул хIакъираву президентнал, кьянкьасса махъ буллуну, увкунни цуппа ца махъ баххана къабантIиссар куну. Мунийн бувну жуща бювхъунни миллатир­ттал региондалул компонент щаллуну ябуван.
Конференциялул ахирданий шикку хьусса цинявппа ихтилатру ва ахттаршиннарду цачIун дурсса сборник итабакьинтIиссар чарабакъа, — увкунни ХI. Исмяиловлул.
Хъирив ихтилат бунни Ма­хIаммад МахIаммадовлул.
— Халкьуннал касмурдал усттар Абачара МахIаммадовлул аьпалул конференция жучIара республикалий дакъассагу, Аьрасатнавугу цIа машгьурсса ва гимназиялий дуллалаврия рязийну ура. Гьунар бусса, цилла даву ххирасса Чакар Мажидовнаща бювхъунни гимназиялул цIа бюхттул дуван. КуртIсса кIулшивуртту дулаврицIун, шикку лавайсса даражалий дачин дурну дур патриот зумувну оьрчIру тарбия буллалисса даву.
Конференциялул хьхьичI жу ххал барду гимназиялул музей. Вагу ялун нанисса ник тарбия дуллалисса ххаллилсса даву дур. Цимилгу хьура на ва гимназия хьхьичIунну гьур­тту хъанахъисса мероприятиярттай. Гимназиялул ТОКС-рал отрядрал чялишсса давурттаягу кIулссар щалла республикалун.
ХIакьинусса ва конференциялулгу дуссар цинна хасъсса мяъна. Цанчирча аьдатирттал, фольклорданул, балайрдал, къавтIавурттал халкьуннал оьрмулуву бугьлай буну тIий агьамсса кIану. Жула рувхIанийсса ххазина къаябуварча, жущава хьхьичIунмай ххуллу ласун захIмат хьунтIиссар. РувхIанийсса культуралул дайдихьугу мазралли дуллалисса. Мазрая ихтилат багьнавхьур, кIицI лаганна хъинну захIматсса тагьардануву бушиву хIакьину миллатирттал мазру. Мазрал тагьар хъиннура лащинсса дур шагьрулул школарттай ва личIи-личIисса миллатирттал оьрчIру дук­лакисса поселокирттайсса школарттай. Цуксса пашманнугу, жулла республикалий мазру ябаврих ва буруччаврих дагьайсса къулагъас дакъар. Школарттайгу ниттил мазру лахьхьин баврин, цайми-цайми республикарттах бурувгун, шамлий чансса ссятру ккаккан дурну дур. Ва гимназиялий тIурча миллатирттал мазру лахьхьавугу лавайсса даражалий дур. Шикку чIяруми мероприятиярттугу дувай ниттил мазурдий, — увкунни М. МахIаммадовлул.
Абачарал усттаршиврия, мунал оьрмулия гьарта-гьарзасса ихтилат бувна Ххюлусмав дарс дихьлахьисса, Вихьуллал шяравасса Ися Аьбдуллаевлул. Исягу ур Абачара МахIаммадовлул наслулия­сса. Шикку ванал бувсунни циняв махIаттал бансса, уттинин щинчIав къабавсса, цала шяравучунаясса хаварду.
Конференциялийн увкIун ия Лакрал райондалий хъунама ветеринар хIакинну зузисса Абачараев МахIаммадгу. Ванал бувсунни цува мудангу пахрулий икIайшиву цува ванал наслулиясса ушиврия.
— Абачара МахIаммадовлул жун кьабивтссар авадансса ирс. Ванал каруннава дукъаккайсса даву дакъая. Жул ттатта захIмат ххира­сса, аькьил­сса, инсантурал хIурмат-кьимат бусса инсан икIайва. Вихьуллал шяраву цалла касмурду лахьхьин дур­ссар цикссагу жагьилтуран. Къурнил давуртту дурну, къуртал хьу­сса чIумал жагьилтал гьанттайнмай батIайсса бивкIссар Абачарая цанна касмурду лахьхьин. Душвавралгу ванацIа лахьхьайсса бивкIссар балай учин, къавтIун бизан ва янна дуруххан, ттисин. Абачарал дур­сса варсул усру, Вихьуллал шяраву дакъассагу, Ахъушиял райондалий ва цаймигу щархъаву машгьурну диркIссар. Буслан бикIайва жул ттаттаща кунна усттарну янна дуруххан щищакIуй къашайва тIий. Гьарица дуллалисса давугу балайлухун дуллан икIайсса ивкIссар. Ванал учайсса балайрдугу, макьаннугу ляличIисса диркIун дур. Цалла дур­сса ччергъилу дур хIакьинугу яхьуну. ЦачIанма жагьилтал бавтIсса чIумалгу жул ттаттал, оьрчIан тарбия дулаву мурадрай, чIявусса маслихIатру кка­ккайсса бивкIссар. Барчаллагь тIий ура жула ттаттал аьпа абад буллалисса хъинну хъуннасса даву даврихлу Асли Аммаевахь ва цинявппагу хъамаллурахь, — увкунни М. Абачараевлул.
Ленинккантуллал гимназиялущал чIярусса шиннардий уртакьшиву дуллай зий бивкIсса профессор Мисиду Идрисовналгу цила ихтилатраву кIицI лавгунни гимназиялул даврил лавайсса даража.
— Ва школа жул институт­рал давурттал лабораториялун хIисавссия. Гимназиялул директор Чакар Мажидовнагу учительшиврия лавайсса даражалул каялувчи хьусса жул итталур. Цинявппагу институтраву итабавкьусса лу­ттирду ва методикалул пособияр­тту жу ва школалийри хьхьичIва-хьхьичI зузи бувсса. Таний шикку учительтуращал архIал зий бивкIссар элмийсса ахттаршиннарду дуллалисса хьхьичIунсса пишакартал. ХьхьичIва ва школалий хъунмурчIин бивкIссар къумукьнал ва яруссаннал миллатрал оьрчIру. Ми оьрчIругу ниттил мазрал дарсирдай цалва-цалва мазурдий гъалгъа тIий, переменалийн бувккун махъ цащалва цивппа оьрус мазрай гъалгъа тIий, миннан архIала кIивагу маз ххуйну лавхьхьуну бикIайва.
ХIакьинусса конференциялулгу хъуннасса агьамшиву дуссар. Абачара МахIаммадовлул творчествалун хас бувсса конференциялийн бувну жунма аьлтту хьунни халкьуннал педагогикалул этнокультуралувусса чIявусса масъалартту.
Асли Аммаева мудан тасттикь буллан бикIай Абачара педагог акъая тIий, нарив тIий бура ва унгу-унгунусса педагогри тIий. Цанчирча ванал каруннава бу­къавксса пиша бакъану тIий, ва мукунма ванал цикссагу инсантуран лахьхьин дурну дуну тIий янна, усру дуруххаврил ва балайлул, къавтIаврил усттаршиву.
Хъунмасса барчаллагь ДНИИ педагогикалул институтрал культуралул ва искусствалул секторданул хъунама Марат Мирзоевичлун, ва Абачара МахIаммадовлул щихачIав къалархьхьусса авадан­сса творчествалия жухьва бувсъсса Асли Аммаеван.
Конференциялий, Вихьуллал шярава бакъассагу, бия цаймигу районнал щархъавасса балайртту, къавтIавуртту ккаккан дуллалисса инсантал. Вания буниялагу хьунни конференция – фестиваль.
КIицI лаган ччай бура хIакьину жунна ва ххаллилсса батIаву сакин дурсса Вихьуллал шяраваллил жяматрал узданшиву. Ккуллал райондалийсса щархъаву Вихьуллал шяравалу дур ляличIисса, цинна хасъсса тIул-тIабиаьт дусса. Миннал бур цалва лугъат. Дуллалисса давугу вайннал ссавур дуну, куццувун дуртун, ляличIину ус­ттарну дай. Аьвзал заманная шихуннай вайннал ядурну дур цалла буттахъал аьдатрай лаххай­сса яннарду, усру. ХIасил, вайннал захIмат ххирасса агьулданул каруннава ду­къаккайсса даву дакъар. Цукун­сса ци замана бучIарчангу, вайннал агьулданул дингу тачIав къакьариртун дур. Вихьуллал жямат­рал гьунардая, усттаршиврия бусансса чIявусса буссар. Абачара МахIаммадов кунмасса гьунар бусса инсантал цаймигу щархъаву цикссагу бухьунссар. Жулва цинявннал мурад мукунсса инсантал аьлтту бувну, ялун нанисса никирангу жулва мархри ккаккан бавур, — увкунни Мисиду Шурпаевал.
Хъирив ихтилат бунни Педагогикалул институтрал культуралул ва искусствалул секторданул хъунама Марат Байрамбековлул.
— Педагогикалул институтраву 20 шин хьунни культуралул ва искусствалул сектор сакин бувну. Секторданул даврил агьаммур мурадгу халкьуннал аьдатру, багьу-бизу, фольклор, миллатирттал мазру ябаву ва буруччавур. Мяйжаннугу Вихьуллал шяравалу ляличIисса, уздансса, пагьму-гьунар бусса агьлу бусса дур. Жул секторданий ва аьлим­турал, педагогтурал, касмучитурал аьпа бад буллалисса конференцияртту дуллалавугу аьдатравун дагьну дуссар. ХIакьину жуна кIул хьунни ца уттигу ххаллил­сса усттар – Абачара МахIаммадов. Жагьилсса ник тарбия даврих хъуннасса къулагъас дусса гимназиялий конференция буллалавриягу жу хъинну ххарину буру. Цал утти­гу мяйжан хъанай бур Дагъусттан ляличIисса республика душиву. Цанчирча шикку бур хIат-хIисав дакъасса пагьму-гьунарду бусса касмучитал. Ва цIанакулсса никирал укунсса инсантал аьлтту бувну, миннал гьунарду машгьур къабарчан, жулла ялун нанисса никиран цичIав кIулну къабикIантIиссар. Жулва цинявннал буржри лавгмунил хIурмат-кьимат баву, — увкунни Марат Мирзоевичлул.
Искусствалул минахур Разита ХIажихановал бувсунни цуппа Абачара МахIаммадовлул творчествалул хIайран бувну бушиву.
— На буниялагу ххарину бура ва хIакьинусса ххаллилсса мажлисрая. ХIакьину Асли Аммаевал жува кIул бунну халкьуннал касмурдал усттар Абачара МахIаммадовлул творчествалущал. Заргалтурал, тIаннул усттартурал цалла дур­сса давурттай цалла къулбасру дай, цIа-бакI чичай, ва мунийну ми инсантуран хъамагу къабитай. Абачара МахIаммадов кунмасса усттартурал цалла давурттай мукун­сса чичрурдугу кьаритан къашай. Мунияту ва усттарнал каруннал пагьмурду хъамакъабитаву мурадрай був­сса ва конференция хъинну агьамссар. Ва усттарнал дурсса давурттив ахттар дуван ттучIанна ларсун бувкIукун, бувчIунни буниялагу гьунар бу­сса инсан ивкIшиву. Янна, усру, ял­ттусса лаххия ва ичIаллил кьай-кьуй дурну дур ванал цала зумувну ва щищачIав тикрал дан къашайсса куццуй. Так ца Вихьуллал халкьуннал гьухъа бурувххуну бур 26 журасса хатI бивхьуну. Ва цувагу дакI тIиртIусса, аьчухсса инсан ивкIун ур, цалла дуллалисса даву кьюлтI къадурну, ялунгу шяраваллил халкьуннан лахьхьин дуллалисса. Барчаллагь конференция бувминнан ва цинявппа шиккун бувкIсса хъамаллуран, — увкунни Разита ХIажихановал.
Ихтилатирттал лях-карах балайртту тIий, Вихьуллал халкьуннал хьхьичIарасса яннардаву бу­ттахъал аьдатру ккаккан дуллай бия «Вихьлидуш» ансамбльданул каялувчи Гулизар Абачараева ва искусствалул школалул директор, культуралул лайкь хьусса зузала МухIсин ХIажиев.
Ахирданий цинявннахь бар­чаллагь увкунни Абачара МахIам­мадовлул аьпалун ва даву щаллу дурсса Асли Аммаевал.