Аьрасатнал дипломатиялул къуллугърал тарих

4foto_1Февральданул 10-нний Аьрасатнал Федерациялул Чил билаятирттал иширттал министерствалул зузалтрал ва дипломатиялул къуллугърал ветерантурал кIицI лагайссар цалла пишакаршиврул байран – Дипломатиялул зузалал кьини. Ва байран цIакь дурссар Аьрасатнал Президентнал 2002 шинал октябрьданул 31-нний бувсса ХIукмулийн бувну, Аьрасатнал чил билаятирттал иширттал министерствалул 200 шинал юбилейран хасну.

Дипломатиялул зузалал кьинину 10-мур февральданул кьини язи дугьавугу дархIуну дур Посольский приказрацIун. Хасну 1549 шиналсса му кьини­луцIун дархIуну дур му цIа ду­сса Аьрасатнал кьатIаллил политикалул ведомствалиясса цалчинсса чичрурду, хIатта билаят­рал дипломатиялул тарих мунияргу хьхьичIавасса бунугу, ва му бавхIуну бунугу IX аьсрулул цалчинмур «знаковый двусторонний» актрацIун – 860-ку шинал Византий империялущалсса «О мире и любви» КьутIилуцIун.
Оьруснал цасса паччахIлугъ сакин хьуния шиннай мунил кьатIаллил политикалул ца яла агьаммур мурадну бивкIссар дунияллул халкьуннащалсса дахIавурттал гьартасса майданнив буккаву. Гихунмайгу муна му мурадрал бачин бувну, цалнияр цал лавай нани бувну бивкIссар билаятрал дипломатиялул къуллугъ. Ялу-ялун гьарта-гьарза, хъуни хъанан диркIссар билаятрал хьхьичIсса каширду, дазурду. Москавлив цалва вакилтал гьан буллан ивкIссар Священная Римская империялул император, оьруснал дипломатътал тIурча чIявуну хъамалу шай­сса бивкIссар Европанал билаятирттай. Аьрасатнал дипломатиялул арарду хьхьичIуннай хъанай диркIссар Баргъбу­ккавалгу. Аьрасат кIурабаллай бивкIссар щурущисса дунияллул политикалущалсса гужсса державалийн. Ми шартIирдаву, билаятрал дазул кьатIувсса цIусса политикалул задачартту щаллу баншиврул, чара бакъа аьркинну бивкIссар дипломатиялул ведомствалул структурирование ва сакиншиннарал щаллушинна. Мукунсса ведомстванугу хьуссар Посольский приказ – паччахIлугърал хъунмур учреждение, чил билаятирттащал­сса масъалартталсса буллалисса. Посольский приказрай каялувшиву дуллай ивкIссар Посольский дьяк (ягу Приказной дьяк) – му хъанахъиссар цIанасса чил билаятирттал иширттал министр. Му лахIзалува шинмай дипломатиялул къуллугъран ккаккан дур­ссар паччахIлугърал калувшиндарал хасъсса ара ва мунин дуллуссар ляличIисса статус.
1718-1720-ку шиннардий Посольский приказрая бувссар Чил билаятирттал иширттал коллегия. Мунил каялувшиндарал чIумал хъуни хьуссар гьунар бусса дипломатътурал щаллусса плеяда, цалгу оьруснал дипломатиялул агьамми принципир­ттал ва приемирттал гьанурду бивзсса. 1802 шинал тIурча император I Александрдул амрулийн бувну бувссар Чил билаятирттал иширттал министерство (Министерство иностранных дел). 1917 шинал Октябрь революция хьуну махъ, октябрьданул 26-ннийсса (ноябрьданул 8-ннийсса) Щалагу Аьрасатнал Советирттал съездрал «Об учреждении Совета Народных Комиссаров» II Декретрайн бувну, бувссар Чил билаятирттал иширттал халкьуннал комиссариат (Народный комиссариат по иностранным делам – НКИД). 1946 шинал мартрай мунин зана диртссар хьхьичIрасса цIа – Чил билаятирттал иширттал министерство.
ЦIанасса чIумал Аьрасатнал Федерациялул Чил билаятирттал иширттал министерство хъанахъиссар исполнительный властьрал федерал орган, цилгу щаллу дуллалисса паччахIлугърал каялувшинна жулла хIукуматрал ва чил билаятирттал, жулва билаятрал ва дунияллул халкьуннал дянивсса организациярттал арардавусса. Дунияллул ареналий аьрасатнал дипломатиялул щаллу буллай бур чIявусса масъалартту, миннувух – билаятрал кьатIувсса политикалул курс щаллу баву, жулва билаятрал ва дунияллул билаятирттал дянивсса политикалул, экономикалул, культуралул дахIавуртту цIакь даву ва м.ц..
Аьрасатнал дипломатиялул бур авадансса ва ххаллилсса тарих. Аьрасатнал дипломатътал билаятрал щалвагу тарихрал мутталий бивкIссар аьрасатнал паччахIлугърал мюхчансса баруну, миллатирттал чуллу буру­ччаврил, дакьаврил ва дунияллул мюхчаншиврул масъаларттал­сса лавайсса даражалий буллай. ДакIнийхтунусса захIматрайну, пишакаршиврийну вайннал чIалачIи буллай бивкIссар цуксса хъунмасса ва агьамсса кIану бугьлай буссарив дипломатиялул къуллугърал Буттал кIанттул интересру буруччавриву.
Аьрасатнал ва совет заманалул цIа дурксса дипломатътураву итталун багьансса кIану бугьлай бур дагъусттанлувтуралгу. Миннавасса ца хьхьичIунсса дип­ломатну хъанахъиссар Асельдердул арс Жамалуттин Къорхъмасов. 1909-1930-ку шиннардий къуллугъ буллай, мунал хъинну яргсса ва куртIсса ша кьабивтссар аьрасатнал цIанихсса дип­ломатиялул тарихраву.
ЛичIи-личIисса шиннардий совет дипломатиялуву къуллугъ буллай бивкIссар гьунар бу­сса дипломатътал: МахIаммад ХIусманов, МахIаммад Аьбдуллаев, Аьбдулхаликь ХIажиев, Арсен Ганиев, Кьадир Кьурбанов, МахIаммадаьли Калантаров.
Дагъусттаннаясса аьрасатнал дипломатътураву ляличIийссава кIану бугьлай буссар Дагъусттан Республикалул цIанасса БакIчи Р. АьбдуллатIиповлул ва Эритреянавусса Аьрасатнал цIанасса Вакил А. ЯрахIмадовлул.
Iанасса чIумал Аьрасатнал дипломатиялул къуллугъраву зий бур Дагъусттанная увксса сайки 50 инсан, 30-нния лирчусса шиннардил дянив дунияллул халкьуннал дянив­сса личIи-личIисса масъалартту хьхьичIунну щаллу буллалисса Багьауттин Аьлиевлул, Аскар ЖахIпаровлул ва Сяид Забитовлул каялувшиндаралу.
Р. АьбдуллатIипов ва Б. Аьли­­ев хъанахъиссар Аьрасатнал Дип­ломатътурал ассоциациялул членталгу, жулла республика­лул БакIчи мунищала архIал ухлахиссар Аьрасатнал МИД-рачIасса Аьрасатнал Федерациялул субъектирдал бакIчитурал Советравунгу.
Цимирагу аьсрулул лахъишиврий цIакь хъанай диркIсса дипломатиялул къуллугърал аьдатру личIлулну ядуллай ва хьхьичIуннай дуллай бур МИД-рал Центральный Аппаратрал, Аьрасатнал вакилханардал ва цаймигу дазул кьатIувсса ишир­тталсса байсса учреждениярттал зузалт.
Барча буллай буру Аьрасатнал цинявппагу дипломатътал, миннавух Дагъус­ттанная бувкмигу, хьхьичIа-хьхьичI Республикалул БакIчи Р. ХI. АьбдуллатIипов, Дипломатиялул зузалал кьинилущал. ЧIа тIий буру цIакьсса цIуллу-сагъшиву, паракьатшиву, буллугъшиву, жулва билаятрал цIаний буллалисса захIматраву хьхьичIуннайшивуртту.
Лилиана МахIаммадова,
АьФ-лул МИД-рал МахIачкъалаливсса Вакилханалул хъунмур пишакар
Таржума дурссар
Бадрижамал Аьлиевал