«Маз бивчIан къабитаву цума-цаннангу буржну чIалан аьркинссар»

38_5Вай гьантрай жул редакциялийн хъамалу увкIунни жул хIурмат –бусрав хъунмасса, жулва миллатран акъа, щалвагу Дагъусттаннал, Ккавкказуллал ва Аьрасатнал элмулун акъа чара бакъасса аьлимчу, филологиялул элмурдал доктор, профессор Аьбдуллаев Ися Халидович.

Миллатрал кказитрая такIуйвагу арх къауцайсса, учIа-лагайсса Ися Халидовичлущалсса ва ххуллухмур хьунабакьаву жул хьунни аьлимчунан оьрмулул 80 шин хъанахъисса агьам­сса иширал хьунийнгу, цIанасса ппурттуву ванал элмулул ххуллий дуллалисса давурттая ва жулва ниттил мазрал масъаларттая, мунил «цIуцIи кIанттурдая» аьмну ихтилат буллалисса.

Оьрмулул бачIи ххишалагу ДНЦ РАН-далул Мазрал ва литературалул институтраву зузисса Ися Халидовичлул 1957 шинал къуртал був­ссар Ттуплисуллал паччахIлугърал университет. Тиккура 1963 шинал дурурччуну дур кандидатнал ди­ссертациягу. Ванахь дарсру дирхьуну дур гуржиял цIанихсса аьлимтурал: А.С. Чикобавал, В.Т. Топуриал, И.И Церцвадзал ва цайминнал.
Ися Халидович ур чIярусса элмийсса давурттал, монографияр­ттал, луттирдал, словарьдал автор. ХIакьинусса кьинигу аьлимчунал кьаландалула чан хъанай дакъар лакку мазрал лексикалун, дагъус­ттаннал мазурдин хасъсса элмийсса давурттив. ЦIанагу Ккавкказуллал регионнай мазурдин, тарихран хасъсса батIавурттай, конференциярдай чIакухъамаличу хIисаврай аьлимчунайн оьвтIий бур, ванал докладирттах, элмийсса хъиривлаявурттах мюхтажну бур ва ванах ялугьлай бур.
— Ися Халидович, цалчин, щалва миллатрал цIаниягу, жулва редакциялул чулухагу барча уллай буру ина оьр­мулул 80 шин хъанахъисса юбилейращал. КIилчин, оьрмулухун мазрал элмулуха зузисса, жулва маз тихунмайгу-шихунмайгу виттиривкIусса инсан хIисаврай, вилва пикрилий, дурив жулва ниттил маз, лакку маз бухвалагансса нигьачIаву? Жулла ялун нанисса никирай маз къуртал хьун бюхъай тIисса хаварду ссайн букканавав?
— Барчаллагь барча аврихлу. Инсан сагъну унува ганах алхIам ккалай такIуй къаккавкссар. Мунияту сагъсса мазрахагу «алхIам ккалаккаву» ягу му буклансса пик­ривагу бакIравун ва дакIнийн къабагьан аьркинссар. Ва цалчин. КIилчингу, тай 30-ку шиннардий, жулла чичлачаву-ккалаккаву латIин хIарпирдайн дуркIсса ппурттуву, хъинну ишласса лозунг куннасса, гьар кIанайсса жумла дикIайссия «Адабият –миллатрал уттарашивур» тIисса. Вайва махъру на хIакьинугу ишла бавияв, «Илчи» кказит – му миллатрал уттарашивур куну. Ва жулва хиялгу, жулва пикрирдугу, жува бушиврул асаргу, цуппа мазгу личIаншиврул яла агьамсса шартI «Илчи» кказит хъанай бур. Гьарцагу чулуха, ттухьва цIуххирча, на ура тIий хьхьичIва жулва маслихIатрайн хъун ккурчIав батIайсса бивкIун бур, яла илданул хъинну агьамсса масъалартту ххалбигьин, лакрал гьарца шярава вакилтал бавтIун, кIикку даккаву дурну, хъун мукъуйн батIайсса бивкIун бур. Гьамин, муна мукунсса иширан на ккалли бувара жулва миллатрал кказитгу. «Илчи» буссаксса, ванил туннурдаву оь щарай буссаксса, тираж чIири хъанай духьурчагу, жулва маз буссар. Мунияту муних я алхIам буккин, я лавгзаманалувун гьансса мазран ккалли бан ттул аькьлу-кIулшилул я ласлай бакъар, я кьукьлай бакъар.
— Вания гихунай, цуксса къаччайнугу, жула ялун нанисса я шаэр, я чичу чIалай акъар. Я къуллугъчитураву, я аьлимтураву, ца инагу, вицIун ялагу ца-кIия акъа, лакку мазрай ихтилат бан шайсса нажагьсса акъа ливчIун акъар. Мунийн бувну, аьлимчу хIисаврай, цукун чIалай бур вин жулва миллат? Маз бухлавгукун, цари жуйнма учинтIисса? ЛичIантIиссарув жува ла­кку миллатну?
— БучIантIимур бувчIин цуксса пал рутан хIарачат, усттаршиву дусса унугу, балжийну муния бусан къабюхъайхьунссар. Ишру дунияллий азарва журалий багьлай бур. Мунияту ялун бучIантIимунил тагьар цукунсса дикIантIиссарив бусан ттуща гьантта-чаннайва къахьунссар, амма мисаллу тамансса бур. Масалдаран, Африканава бувксса миллатирттайн Американаву афро-американцы тIий бур. Мархри ча буссарив кIулшиву дакъа, ци миллатрал, ци мазрал буссарив кIулну бакъар тайнная. Жула негртурайн зинчи чайсса бивкIун бур. Аьрабнал мазравасса махъ бур, жулла литературалувугу хьунабакьай цал-цал. Занзибардая тIисса кунмасса махъ чIалай бур ва. Мунияту, цIухлахимунил жаваблугъ кьянкьану ттуйнна ларсун учин къабюхъанссар. Ттул пикрилий, лакралмур масъалалул дурчIин захIматсса, ххарарххусса тагьар дур. Масалдаран, ца миллат ялапар хъанахъисса Ккавкказуллал цаппара республикардал масъала оьккину бакъар. Дяъви-питнарду хьурчагу, халкь тиху-шихунмай лавгун, зана хьурчагу, мува Мичиххичнаву, Ингушнаву, ца миллат бухьувкун, тагьар жучIара кунна дурчIин къашайсса дакъар. Миннуйн учай моноязычныйсса республикарду. Кабардин -Балкарналгу тагьар къаоьккисса дур. Майкопрайсса 25 % бивсса-къабивсса чаргасналгу къинтта рищунсса чансса бакъассар. Учиннуча, мива кабардиннайн чул бищунссар. Мунияту мазурдил хIакъиравусса иттав къалану бавцIусса Анжиливсса мазру хIала-ккала бувхсса масъалалул тагьар дур, оьруснай тIийкун, «плавительный котелдануха» лащан дан бучIисса. Ттунма бувчIлачIиссакссагу, цамур маз ишла бансса аьркиншиннагу, мюхтажшивугу оьрус мазрал дакъа хIакьинусса кьини цамур чIалайгу дакъар. Ва бур жулва ччарча «ччатIул маз», ччарчагу «къуллугърал маз».
ХьхьичIазаманнай ХIусман­нал империялул ххяппулу бивкIсса грекнал цалвамур мазрайн «дакIнил, рухIирал маз», гъалгъа тIун багьлай бивкIсса туркнал мазрайн тIурча «ччатIул маз» куну учайсса бивкIун бур. Оьрус маз бакъа щаллу къахъанай бухьувкун, хIакьину му дакIнил мазрайнгу кIура баллай бур, муний чичлайгу бур, муний пикри-хияллайгу бур.
Жунма ччайнугу, къаччайнугу, дунияллул урбанизациялул, глобализациялул ишру жущава байгьин къахьунтIиссар. Мукунсса тагьаргу хIисавравун ларсун, хIарачат буллан багьлай бур бумур мазгу ябувну, низамрай зузи буллан.
Шикку кIицI лаган ччай бур ца зат ва иширацIун бавхIуну. «Илчи» кказит итабакьлакьисса 91-ку шиная шиннай жулва мазрал каширду хъинну итххярхссар. Масалдаран, таний кутIасса, хъун дакъасса макьалартту ришлай бивкIхьурча, цIана макьалартту дур хъунисса, ххалбигьлагьимунил лагругу гьарта-гьарзасса, дунияллий хъанахъисса иширттая балжийну бусан бюхълахъисса. ЦIу-цIусса махъру, терминну ишла дурну, лакку мазрайн пикри буцин бюхъла­хъисса. Цамур мазрава бувкIсса махъ гацIана жулва мазрал лялиян буллай бур. Муниягу мазран къулайшинна дуссар. Га цалий къабавцIуну бушиврул лишанни. ЦIанакул зул зузалт, ларсун ччимур тема, хъинну усттарну, ччинан бувчIинсса лакку мазрай чичлай бур. Гьаннайсса, Аллагьутааьланал мазраву цивува бивхьуну бур мунил цилва бюхъурдугу, чараннугу.
Ца-ца чIумал маз магьир бавриха, бючIан бавриха зузаврил аьркиншинна дуссарив, ялун бучIантIимургу щалва ххуйсса ба­къархха тIун бикIай. Му хъирив нани­сса никирал ци къел дувантIиссарив къакIулли, амма жува буссаксса, маз бивчIан къабитаврил ялув зун цIана жуйвасса буржри. Масалдаран, тай шиннардий оьрус мазрава бувкIсса мукъурттил дайлитIуртту дусса ку­ццуй личIайссия жулва мазраву ишла байни. ЦIана, тIурча, ми му­къурттил мархри ливчIун, ялтту лакку янна лаххан бучIисса каширду ххи хьуну, ишла хьуну дур. Мува куццуй яру мазравугу дур вара тагьар. Ва низамрайн бувну мазрал лялиян буллай бур бигьану оьрус мазрал махъру.
Ттуятува чIявусса буслан къа­ччинугу, кIицI банна «каялувчи» тIисса махъ ишла шаву жулва мазраву ттул хIарачатри куну. Хъинну аьркинсса, хъинну бигьасса махъ бур. 70-ку шиная шинмай мазраву хъинну бучIи лявкъусса махъ бур. «Каялувшиву дуллан», «каялувшиву дуллалима» тIисса мукъурттия сакин бувсса махъри му. Жулва учай, мукунма, «Тикку ца оьккисса къачагълугъ дурну дур» куну. «Разбой» тIисса мяъна дур. Мукунма ишла бувай «къачагъшиву» тIисса махъгу. Ва бур инсаннал бувгьусса пиша, тура дур тIисса мяъналул махъ. «Къачагъшиву-къачагълугъ» — шикку вай мукъурттил дянивсса дазу бигьану чIалай дур. Мува куццуй «магьирлугъ» тIисса му­къулгу. «Магьирлугъ, каялувчи» нава буккан бувсса, мазравун бувтсса махърур. Мазралгу ми кьамул бувну бур.
Цумур-цагу махъ мазравун гьаваллава къаласайссар. Хъамабитулул хьусса махъ бунугу, хIарачат бан аьркинссар га цIунилгу мазравун бутан, щурущи буван. Ца мисал буцинна. Ванияр цаппара шиннардил хьхьичI мичиххичнал математиктурал-аьлимтурал итабавкьуну бия математикалул терминну дусса «Математическая терминология русско-чеченского, чечено-русского языка» тIисса хъунмасса словарь. Цирдагу яла бюхттулми терминну ишла дурну. «Яр, зул вузирдаву ми терминну ишла дурну дарсру дихьлан къабюхъанссар, элмийсса давурттив къачичланссар, мукунсса кьамус итабакьин аьркиншинна ция?» — куну цIувххукун, миннал куну бия: «Бакъанугу, жулва мазрал каширду душиву ккаккан бан итабакьарду», — куну. ТIисса мура, хIакьинусса кьинигу жулва мазраха шайсса къуллугъ буван аьркинссар.
— Ися Халидович, элмулуха, мазраха зий вил бусса оьрму лавгун бур. Ттинин инава бувсса захIматрая бувсун ччива…
— Ттинин на чивчумуния, бувмуния чансса къачивчунни. Мунияту бусан ччива цIана нава зузисса давурттая. Нава ссахух лавгун, ссал къаитлай уссарив, ссах гъира буссарив бусан ччива.
— Инава му мазрал элмулухун цукун агьссара… Ттуплисливсса ххуллу ча багьссар.
— Мазрал элмулухсса гъира ттуву чантI учин савав хьуссар Саэд Хайдакьов. Му таний Москавлив дуклай икIайва. Гъин­ттул, тIурча, Лаккуйн учIайва. 1952 шинал Гъумучиял школа къуртал бувсса чIаважагьил ура на. Му чIумал мунал увкуна: «Ттуплислив ххуйсса аьлимтал буссар, тихун гьарча, зу къабяйкьинтIиссару», — куну. Яла ттул лагма-ялттуминнавугу кIулшивурттал хъирив багьсса, ми иширттая архсса чIявуя. Муркъелинахъал ХIажи ттул ниттил ссурахъуя. Яла кIанала уссу ХIамзатгу хъинну чантI увкусса инсан ия. КIанал кулпат Антонина Александровнагу лакку инсан хьуну, кIанилгу хъинну ялувбацIаву дувайва маз лахьхьин баврил.
Яла ттулва оьрмулуву хъинну асар хьунсса, бюххансса иширан ккалли буллан икIара нава Ттуплислив Саэд Габиевлущал кIул шаву. Тийх дурсса 8 шинал мутталий на таначIату ша хIура къабувссия. ТаначIа хьусса щяикIаву-изаву на ца университетраву ттухьва лекция бувккуссаннун ккалли байссия. Гьарца иширая хавар бусса, чIявусса затру кIулсса, ххалли-ххаллилсса халкьуннащал дахIаву дусса инсан ия та. Бусаймур, учаймур хъинну бюхханну, асар личIанну, гьавас бутанну учайсса икIайва, бунагьирттал аьпа бан цал. Мазраха зун, хъирив лаллан аьркиншиврия буслайна икIайва. Жулва лак, Дагъусттан миллатру бусурманнал культуралувун хIала хьуну бушиврия, мунил асар жуйнма усттарну бившиврия тикрал буллан икIайва. Миннул хъирив агьну, куртIну кIул буллан аьркиншиврия буслан икIайва.
Яла ттувун му чулухунмайсса гъира бувтуна Магьди Къажлаевлул. На чIивини мунал буттачIа АьбдурахIманнучIа Кьуръандалий ивкIссара. Му духьунссия 1947-1948 шиналсса гъинтнил чIун. Ттул буттал ниттирссу дия мунан щар хьуну. Мунил хъиривбуккаву дурхьунссия муначIан гьан ангу. МуначIа бакъасса журалул луттирду бакъая. Хъинну диндалувунгу къакьувтIусса, амма ми иширттаву хъинну итххявхсса, чичу-букку авадансса адамина икIайва.
Яла, Ттуплислив дуклакийни, на агьра хъинну ххаллилсса гуржиял аьлимтурачIан. Мува Чикобава, Топуриа аьлимтал-кавказоведтурачIан. Аьраб мазрахмур гъира бувтуна тиккувасса ца гуржиричу Алексий Макиашвилил. Хъинну ххаллилсса инсан ия. Му аьраб маз лахьхьаврил хъуннасса хIаллихшинна дурна парс, турк мазру лахьхьавривугу. На дуклай ивкIсса университетраву дия Ккавкказуллал мазурдил отделение. Тикку ккавкказуллал миллатирттал мазурдил цаннищал цасса дахIавуртту ххалдигьлай, миннул дянив мачча-гъаншиву дурив ххалдуллай хъирив лаллай икIайссияв.Ттун ттулва оьрмулуву хьунабавкьусса вай бюхттулсса аьлимтал ттунмасса талихIну чIалан бикIай.
ЦIана на машхулну ура ла­кку мазралгу, дагъусттаннал вайми мазурдилгу цаннищал ца­сса дахIавуртту, миннул хIала-гьурттушинна, гъаншиву дурив ххал дуллай. Яру, даргири ва кураллал мазру лавсун зий ура. Яла, му ххалбигьаву ишла дурну, ми мукъурттил тарих лахьлай ура. КIилчин нава ххалбигьлагьисса масъала лакку маз цайми дагъусттан мазурдищал бацIан бувну, миннул тарихрайн увккун, мунихчIин миллатрал тарихрайн укканмуниха зий ура. Жулва учайссар «История народа через историю слов» куну. Масалдаран, жула бур «идавс» тIисса махъ. ЦайминначIа бакъар. Жула диндалуцIун бавхIусса махъру сайки циняв бур аьраб мазрава бувкIсса. Ца-ца, кIи-кIива бур парснал ва туркнал мазурдива бувкIссагу. Ва «идавс» тIисса мукъул на гьич итлай акъаяв.Ча бувкIсса, ци чIумал багьсса махъ бурвав тIий къазразанну икIайссияв. ПIякь диркIун чIалачIисса вичIалва буслай бур махъ жулва мазравун бувкIсса бушиву. КутIа бан, ххал буллан ивкIра. Та «Кьасидатул Урватрай» буссар «идавас» куну чивчуну. Яла дакIнийн багьунни яруссаннал «авараг», даргиял – «ивараг», вайминнал – «идабаг-ивараг» тIисса махъру. Утти хIисав дуллай, чIалан бивкIунни гьарцаннал цалва-цалва мазурдивусса чIурду ялтту бувккун, так-туксса дахханашивуртту хьуну душиву. Тарихрал фонетика учай мунийн. ЧIалай бур «идавас» тIисса мукъуя хьуну бушиву вай цимурца махъругу. КутIану учин, ва махъ лявкъунни скиф-сарматътурая бивсса махъ бушиву, цуппагу жучIанна дин дучIаннинма бувкIсса. Исламрал дин дуркIун, мунищагума му махъ хъамабитулул хьун бан бювхъуну бакъар. Мунил мяъна дур «божественный» тIисса. Скиф-сарматътуращал дахIаву диркIшиву чIалачIи буллай бур жулва миллатирттал. Ялагу «чаннан» тIисса жулва мукъул тарихгу тайннал «чарон» тIисса мукъуя най бушиву чIалай бур. «Издаг» тIисса махъгу тичча най бур.
ЦIана зий ура «чиллу» тIисса мукъул ялувсса ххалбигьавурттаха. Циняв мазурдиву мунил мяъна дур дуциндалул мяъна дусса. Янсав бувккун махъ хьусса махъ бушиву чIалай бур. Чиллавугу аьркин­ссаксса янсав бишайсса бивкIшиву чIалай бур. «Тталат», «хамис», «арвахI» тIисса махъру бур аьраб мазрава бувкIсса махъру. «Ххуллун» тIисса жулва аслийсса махъ бушиву чIалай бур.
Дагъусттан мазурдиву так ца «нюжмар» тIисса мукъурттил дур дахIаву. Вайми мазурдиву учай «рузман», «рузбан», «ружмар». Хъирив лаллай, кIул хьунни ва парснал «праздник» тIисса мяъна дусса махъ бушиву. Чак байсса, жямат цачIун батIайсса агьамсса иширал мяъна дусса махъ бур. Мукунсса махъру чансса бакъар. Миннул ялувгу зий ура.
Мукуна Дагъусттаннал, лакрал щархъайн учайсса цIарду ча нанисса, ми цукун ишла дуллай бу­ссарив ххалдуллай, миннул хъирив увккун ура. ЧIалай бур ми цIарду дизаврил низам цара ца душиву цинявнначIа. Яла зий ура 30 азарваксса махъ бавтIсса словарьданул ялув. «Лакско-русский словарь» къуртал бав.
Яла цумур-цагу словарь итабакьиншиврул, дикIан аьркинссар хасъсса литература, чичрурду. Словарьдан ишла дурсса картотека махъ бакъа миллатрал ххазиналун ккаллийссар. Цуппа аьдат дуссар гьарца 5 шинал дяниву словарьду цIубайсса. На Хайдакьовлул буккан бувсса словарьданул каширдугу ххалдурну, ялун цIусса махъру ххи бувсса лу итабакьав. Гайннал бувмунил кьиматгу махъ бакъа бюхттулссар, амма филологиялул элму цалий дарцIусса элму дакъар. Га цIу хъанай, дахханашивуртту къархьуну къаличIайссар. ЦIана зий ура «Дарбант-наме» тIисса бухсса луттираясса хавардануха, «Лексика лакского языка» тIисса лакрал махъру сакин шавриха, «Очерки лакского языка» тIисса давриха, 614 лажин дусса «Памяти корифеев лингвистического Кавказоведения» тIисса хъунмасса луттираха.
— Ися Халидович, цIана вил Гуржиящалсса дахIаву ци даражалий дур? КIулли вил хIурмат тийх лахъну бушиву, тIалавну ушиву.
— Ва зуруй Гуржиял Сванетиянаву буссар мазурдиха, элмурдаха зузисса центр кунмасса кIанай «Кавказская цивилизация в различных аспектах» тIисса хъунмасса лингвистикалул конференция.Тиккун гьан ттун захIмат хьун тIий бур, тIайла буккав ттула «Газыри в языках Кавказа» тIисса доклад. Тания ванийн, вания танийн лахъан багьлагьисса ххуллу бур.
Ноябрьданул 5-7-нний Ттуплислив хьунтIисса «Языки народов Кавказа» тIимур конференциялийн нава най ура докладращал. Тти­ккунсса ххуллу бигьар.
Октябрьданул 6-нний Ингушнал Магасрай бур ца хъунасса аьлимчунал юбилейран хасъсса конференция буллай. Тиччагу оьвтIий бия, доклад гьан барча хъинну ххари хьувияв тIий.
ДахIавуртту Гуржиящал гьаксса ххуйсса дур. Тайннан на такIуйвагу хъамакъаитара. Гьарца цIусса ххуй­сса лу бувкни ттучIан тIайла банмур бувай, хIурмат буну ура. Политика сававну жулла дахIавуртту хьхьара хьурчагу, элмулул ми дахIавуртту диркIшиву хъамадитулул хьун къаритай. Мукун бикIангу аьркинссар гьар кIанай. Элмулул, политикалул иширттал ялтту ххарххи ларсун, дусшиврул ламурду цIакь бан аьркинссар.
— Вил даражалул ялун къаличирчагу, урив цIана да­гъусттаннал элмулуву мукун вин кунма гъира бусса филолог, жагьилсса аьлимчу хьунсса цучIав?
— Мяйжаннугу, элмулул чулухунмайсса гъира-гьавас лагь хьуну бур. Му зат хъинну къащи хъанайгу бур. ЦIана хIарачат буллай бур хъинну чIивисса ххуллу язи бугьан. Муний гьашиву дурну, ганийну щаллу хьун. Филологиялул элму хъинну хъуннасса элмур. Гиву мазрал кьяйдарду бакъасса, литература ва тарих лахьхьайссар. Хъап куну ссавния цIуку бугьан анаварну бур. Амма ца-ца уккай итххявхсса, гъира буссагу. Дагъусттаннал мазурдиха зунсса нажагьсса акъа-акъар. Муниха зуншиврул маз кIулну бикIан аьркинссар рухIиран, ттурчIан асар хьунну. Амма миккугу умуд-хьул кьукьин ччай бакъар, мукунсса жагьилсса аьлимтал букканшиврийн.
— Барчаллагь, Ися Халидович! ЦIуллушиву дулуннав вихьхьун дакIнийцири, бакIравуцири хияллу чич­рулий щаллу буван. ТIайлабацIу баннав.
Ихтилат бувссар
Качар ХIусайнаевал,
чивчуссар
Залму АьбдурахIмановал