Дяъви магьирлугърайн кIура баллан бивкIукун

43_14Дяъви – му къучагъшиву да­къар, дяъви – му къучагъшиврул суррогат­ри. Дяъви – му цIаллил азар кунна, ппив хьуну дачайсса азарди.
(Актуан Де-Сент Экзюпери).

Щалла интернетравух дур­­ккунни Германнаву ларсъ­сса видео, европанал мюр­щулт бур Сириянавасса чIава лихъачалтращал жап­рай. NBC телеканалданул жур­на­лист Кассандра Виног­рад­лул Твиттердануву цила мик­роблограй бивхьуну бур Мюнхеннаясса чIиви душ Сириянавасса оьрчIан нацIу-кьацIу дуллалисса лахIза, мунин «НацIусса лахIза» тIисса цIагу дирзун. Ва лахIзалул лицIан бунни культура бюхттулсса Франциянаву буклакисса журналданий гьантрал хьхьичI щатIал лавсун, хьхьирил зуманийн увтсса, ивкIусса Сириянал чIиви оьрчI хъяхъаврихун ихьлахьисса карикатуралул биян бувсса чапалсса асарду. (Шиккува кIицI бан, журналданул хьхьичIрагу дурну дуссия МухIаммад Идавсил (с.аь.с) карикатура. Таниннин 60 азаруннийн диллай-къадиллай диркIсса тираж цакуну 3 миллиондалийн лархъун дия. Циявхьур, щалла тираж машан ларсун диркIун дур Ротшильдхъал, сайки 85 % Британнал экономикалул заллухъруннал. Мунийнугу исват хъанай бур ххачпарас ва бусурман кувн­найн кув хIусут бансса мурадрай ца буссарив.)
Гьай-гьай, оьрчIан дяъви цирив къакIулссар, анжагъ, му­нил хIакьсса лажин цанна ккаркминнан, му цала бурхIайх лавгминнан бакъасса.
КIа лахIзалух буруглай бунува, дакIнийн багьунни мюрщиний дарсирдай жува ччя-ччяни учай­сса балай:

«Битира щурщу тIун
щюлли хIавирду,
Жун аьркинну бакъар
тачIав дяъвирду!»

ДакIнийн багьай, гьарца Ххувшаврил кьини дяъвилул балайрдах вичIи дирхьутаригу. ДакIний бакъар балай тIутIийни цукун­сса асарду бияйсса бивкIссарив, уттирив гьар дакIнийн багьтари иттав макь дучIай. КIулххивав жун, жува дакьаврихасса балайрдугу тIий, дакьаврил лишанну хьу­сса кьурукьругу чагъардая бувну гьаваллавун итабакьлай бунува, цайми билаятирттай жува кунмасса оьрчIру дяъвилул цIарава ливхъун най бушиву, цикссагу мюрщулт нитти-буттахъацIа хьуну бушиву, цикссагу оьрчIру, нитти-буттахъанмагу къакIулну, хьхьирил щатIал зумардайн бивчуну бушиву. КIулххивав аьрщарай дяъви ччянива магьирлугърайн кIура бавну бушиву, спектакльлан кунна мунинсса сценарийрдугу зур бусса паччахIлугъирттал шиннардил хьхьичIра чирчуну душиву. Ми дяъвирдал театрданул тамашачиталнугу бушиву жува кунмасса оьрчIру.
Совет оьрчIру кьянкьану вихшала дишин бувну бикIайвав совет агьалинан дяъвилул лажин так дяъвилул кинордаву дакъа къаккаккантIишиврийн, дяъвирдая жунма кIулну бикIан­тIишиврийн так тарихрал луттирдая ва дяъвилул ветерантурал дакIнийнбичавурттая.
Гьашину жура бюхттул­сса даражалий хьунадакьарду Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву Ххувшаву ларсун 70 шин там шаврил юбилей. Дунияллул тарихраву яла оьттул ттур дуркмунин ккаллисса КIилчинмур дунияллул дяъви лахъи лавгун бур 6 шинай. Хъун дяъвилущал архIалва нацизм ва фашизм духлаган дансса дяъви най бивкIун бур Африканаву ва Средиземный хьхьирил регионнайгу (1940-1945 ш.), Машрикьуллал Евро­панавугу (1944-1945 ш.), Азиатнал ва Тихий океандалул регионнайгу. Муниву гьурттуну диркIун дур 61 паччахIлугъ, 1 млрд. ва 700 млн. инсантурал. ЛивтIуну бур 50 миллиондалийн бивсса инсантал, миннавагу 27 млн. так совет халкьуннал. Амма къархьуну дур духлаган дан аьрщарай я нацизм, я фашизм.
Жуйнма щавщи къабиярчагу, къабавцIуну бур дяъвирду дунияллий. Вай 70 шинал мутталий, цIаллил азар кунма, ппив хьуну най бивкIун бур ми аьрщарайх. КIилчинмур дунияллул дяъвилуву союзникталну бивкIхьурчагу, гихунмайрив США ва СССР чачун кувннащал кув талай бив­кIун бур цайми билаятирттал дянив­сса дяъвирдайхчин. Мукунсса дяъвирду хьуну бур: Кореянаву 1950-53-ку шиннардий, КНДР-нал ва Ухссавнил Кореянал Кьиблалул Кореянащал. КIивайвагу талатисса паччахIлугъирттан кумагру буллай бивкIун бур США ва НАТО ца чулуха, СССР ва Варшаваллал кьутIилуву гьуртту хьусса цаппара­сса паччахIлугъру вамур чулуха;
Вьетнамнаву (Ухссавнил ва Кьиблалул ) 1959-75-ку шинну. Шикку талатисса США-нал аьра­луннал аьдад, флот ва авиация къахIисавну, лархъун диркIун дур 540 азара инсаннайн. ЛивтIу-бивщусса хьуну бур 350 азаруннийн бивсса. США-нал жяматрал ялун бигьаврийну 1973 шинал буккан бувну бур аьрал Вьетнамнава. Вара шинал хьуну дур Китайнал ва Вьетнамнал къалма­къалгу. Мукунма ца чулуха – СССР ва Китай, вамур чулуха – США. Совет аьралгу иш багьарча талан хIадурну бувгьуну бивкIун бур Китайнал дазуй Сибирнаву.
Гъанмур Баргъбуккавал билаятирттай 30 шинал лажиндарай (1950-80 ш.ш.) лахъи лавгун бур Аьраб­нал (Египет, Иордания, Иракь, Ливан, Саоьдуллал Аьрабусттан ва Ямани) ва Израилнал дяъви. Вай шиннардил мутталий кIай билаятирттал дянив хьуну бур 3 дяъви. Аьрабнал ва Израилнал шамилчинмур дяъви байбивхьуну бур 1982 шинал, ва ххуллух — Ливаннащал, мува США-нал кумаграцIух.
Ливаннаву хьуну бур кIил­чинмур дяъвигу, 2006 шинал, «Хезболла» тIисса Ливаннал шиидтурал суккушиндарал.
1982 шинал хьуну дур Ингилиснал ва Аргентиннал кризис.
Вара шинал хьуну дур Карибский кризисгу. Дунияллий­сса тагьар оьдацIлай дайдирхьуну дур, Кубанаву СССР-данул баллистикалул ракетарду дишаву сававну. Мунинсса жавабран США-налгу Карибский хьхьирил Кубанал зума-къирагъирттайн итабавкьуну бур 183 аьрали жами, Куба блокадалувун лавсун бур. Талан хIадур бувну бур Европанавусса американал аьрал ва флот. Аьрали къаралданий диркIун дур США-нал ва СССР-данул авиациярдугу, Западрайсса Совет аьралуннал гужругу. КIивагу чул хIадур хъанай бивкIун бур ядерданул дяъвилийн. США-нал ядерный боеприпасру диркIун дур 5000-ннийн дирсса, СССР-данул – 300-ннийн дирсса. ООН-далул генеральный секретарь ва Кубанал каялувчитал дянив багьну, дакьаврийн буцлацисса кьутIи чирчуну дур. СССР-дания тIалав бувну бур Кубанавусса ракетарду дуккан дан, США-наягу тIалав бувну бур Туркнавусса цаллами ракетарду дуккан дан. Му ба­къассагу, США-най къадагъа дурну дур Кубанайн къаршисса дяъви байкъабишин.
Совет аьралуннал Афганнаву­сса дяъвилий (1979 -1989 ш.) ивкIуну ур 14 азара инсан, 50 азаруннайн дирну дур щавурду. Аьрал буккан бувну махъгу СССР-данул ХIукумат 2 шинал лажиндарай ялагу диркIун дур Наджибулланал низамран кумаг буллайнна. Амма мунийнугу кумаг къавхьуну, Афгъанисттаннай власть хIалли-хIаллих Талибантурал ларсун дур.
Ираннал ва Иракьнал дяъви 1980 – 1988 ш. Шиидтурал дин хьхьичIунну ккаклакисса Ираннаву Иракьнал исламрал революция дишинсса мурадрайсса дяъви. Ираннан кьюлтIну ярагъ бахлай бивкIун бур США. Парснал бу­гъазрай хьхьирил коммуникациярду мюхчан дуллали­ссару тIий, НАТО-лул ВМС-рал кьюкьри диркIун дур Ираннал чулий талай. Ва дяъвилий ливтIуну бур 700 азаруннийн бивсса инсантал кIивагу чулуха.
Вай шиннардил мутталий найнма бивкIун бур дяъвирду Африканал континентрайгу: Алжирнаву (1950-ку шиннардий), Франциянал колониялува буккансса хIарачатрай; Нигериянаву (1967 ш.); Руандалий (1963 шиная 2000-ку шинайннин); Суданнай (1950-ку шиннардия 2001 шинайн бияннин); Заирдай (1979 – 1999 ш.).
32 шинал мутталий Заирдал паччахIлугърал каялувчину ивкIун ур США-нал ва вайннал чул бувгьуминнал канилусса диктатор Мобуту. Ми паччахIлугъирттал Заирдая гьарца шинал ххилай бивкIун бур сайки 1, 5 млрд. до­ллардансса дувсси, нажагь дакъа бакIрайн къадагьай­сса мах, алмазру. Миллатрал аваданшиву дакъасса, США-нал измулий диркIун дур ва паччахIлугърал территориягу, хаснува Каминнай­сса. Шикку УНИТА-лул (Анголлал паччахIлугърал тархъаншиврул цIаний талатисса миллатрал союз) кьюкьри талай диркIун дур СССР-данущал дусшиврий ялапар хъанахъисса Анголлал хIукуматращал. Цимиллагу хьуну дур бунтру. 1997 шинал байбивхьусса партизаннал дяъвилуву Мобутул низам дух дурну дур. Заирдая дурну дур Демократическая республика Конго.
Анголлал билаятрайсса дяъвирду лахъи лавгун бур 1975 шиная 2000-ку шинайннин. Вай дяъвирдаву ивкIуну ур 500 азара инсан. Муния мукьахгу гьарца шинал ккашил литIайсса бусса бур 200 азаруннийн бивсса инсантал.
АцIния ххюра-ряхра, кьуниясса шиннардий дяъвирду лахъи лавгун бур Мозамбикнаву, Чадалий, Либериянаву ва цаймигу Африканал паччахIлугъирттай.
ХIакьсса чIалай бур Ххувшаврил парадрайн Аьрасатнавун увкIсса Зимбабвеллал бакIчи, Африканал паччахIлугъирттал Союзрал хъунама Роберт Мугабел, 91 шинавусса, оьрму ккавксса инсаннал махъру: «Нацизм ва фашизм духлаган даву жулла аьмсса Ххувшавур. Африканавасса аьрали подразделениярттугу гьуртту хьуссар та дяъвилуву. Цуксса хIайпнугу, та дяъвилуву Совет Союзрал чул бувгьуну нацизмрайн ва фашизмалийн къаршину, муния махъгу Япониянал милитаризмалущал талай диркIсса паччахIлугъру гихуннай цирда дайдирхьуссар Африка бухлаган буллай. Нацизмалийн ва фашизмрайн къаршисса чIумалгума тай ливчIссар колонизаторталнува. Гихунмай жун багьссар британнал империализмалущал талан. Ми иширттаву жул чIарав мудангу буссия СССР ва Китай», — тIисса.
1980-ку шиннардил ахирданий СССР-данул хьхьичIа-хьхьичIссагу, махъа-махъссагу Президент Михаил Горбачев хъинну чялишну кьатIаллил билаятирттайн занай, яла-ялагу Американащал ва Анг­лиянащал хIала увххун, ччя-ччяни телемостру буллай ия. Миннуясса политинформациялун хас дурна 8-мур классраву ца жул классный час. Учитель жухь буслай ия ядерный ярагъ бухлаган баврил хIакъираву Горбачевлул Американал Президентнащал дурсса кьутIилия. «2000-ку шин баян був­ссар дунияллий ярагъ бухлаган бувсса шинну. Муния тинмай аьрщарай дяъвирду бацIантIиссар», — тIий ия жухь учитель.
Амма къабухлавгун бур ярагъгу, къалагь хьуну дур аьрщарал ялату пуркIурал ва янсаврал ттурлугу, къакьабагьну бур ттупал ва бомбардал чIурдугу, къачан хьуну дур оьттул нехругу. Бухлаган битайссарив ярагъ, дишайссарив дяъвирдан ахир, Илья Шевелевлул мукъур­ттийну учин, дяъви – му бур щаращисса кIункIур, цивугу чIявусса оьттуясса хъунисса арцу шахьлахьисса.
1991-ку шинал НАТО-лул аьрал Югославиянавун бувххун байбивхьуну бур ва паччахIлугърал гьануну хъанахъисса Сербнал миллатращалсса дяъви. США-нал Сербия тахсирлув буллай бивкIун бур Босниянаву ва Герцеговиннай къалмакъал дуллай бур тIий. 1991-95 шиннардий бацIаву дакъасса дяъви най буссия Хорватиянаву, Босниянаву ва Герцеговиннай. 1994 шинал США-нал кабакьаврийну, хIасул дурну дур бусурманнал Хорватнал федерация ва багьайкун янна-ярагъуннил балгусса армия. Та дяъвилуву ивкIуну ур 200 азара инсан.
1998-99 шиннардий дяъви байбивхьуну бур Косовалийгу. Ппив дурну дур навтлил промышленность, навт ябуллалисса кIанттурду. НАТО-лул бомбардал ливтIуну бур 2000 инсан, 7000-ннайн дирну дур щавурду. ПаччахIлугъран хьуну бур 100 млрд. доллардансса зарал. Укун низам дихьлахьиссару тIий, США-нал НАТО-лул гужирдал кумаграцIух парча-тика бувну бур Югославия.
2001 шинал сентябрь зурул 11-нний хьусса терактрая махъ США-нал НАТО-лул аьрал бивчуну бур та чIумал «Аль-Каидалул» аьралуннал мина дирхьуну диркIсса Афганисттаннайн.
2003 шинал, диктатор Саддам-ХIусайннул зулмулуща Иракьнал агьлу ххассал буллалиссару тIий, 1991 шинал хъунама Бушлуща дишин къархьусса низам дихьлай айивхьуна чIивима Бушгу. Ччя-ччяни дакIнийн багьай та дяъви байбивхьусса гьантрай МахIачкъалаллал 11-мур школалий Ватан дуруччултрал кьинилун хас дурсса байрандалийн хъамалу увкIсса Хъун дяъвилул ветераннал увкумур. «Бушлул Иракьнал халкьуннайн къаршисса агрессия – му дахьра хъя тIисса тIутIиври. США-нан аьркинсса тIабиаьтрал сурсатрур. Бюхъайссар хьхьичIарасса союзрал республикарттугума Аьра­сатнайн хIусут дуллан, цанчирча США так СССР лекьан дурну паракьат къахьунтIиссар, тайннан Аьрасатгу лиян бан ччантIиссар. ЧIяву миллатру бусса билаят лаялун бан тIурча лап бигьассар, мукунсса кьастгу лархIуну, мунинсса гужругу ишла булларча… »
Бакъаривла вай хIакьсса махъру?
ЧIумул чIалачIи бувссаксса, США-нан кьамул дакъасса низамрай ялапар хъанахъисса паччахIлугъран оьсса кьадар чивчуну бусса бур. Тайннал къакьамулсса низамрай зий уну тIий аьс увна цал Иракьналма бакIчи Саддам-ХIусайн, яла Каддафи, кIиягу «лухIи мусил» билаятирттал паччахIтал.
На я Америка ккавккун къа­­ччисса, ягу Путиннул политикалия за бувчIусса инсан бакъара. (Хъусрахьсса оьлища ттирзусса накIлия дурсса нис ххира шаврийгу Америка тахсирлув буллай бакъара). Ттул чIивисса аькьлу дунияллул политикалул иширттал ва хIиллардал хъирив лаяйсса даражалийн тачIав бигу-къабиянссар. Амма вай СССР ппив хьуну мукьах уттинин дунияллий хьусса дяъвирдал хроникалува чIирисса духьурчагу ххина-ккина дириллай дур. Америка, яла цIакьма муттаэнацIа цивппа хьуссару тIий, дакIру дарцIуну, бунияла дунияллул заллухъру хьун ччай бур.
Европанал СМИ-рдал тIу­тIи­­мунийн бувну, Сириянал паччахIнал режимрая рязи ба­къасса тайннал агьлугу американал ва британнал спецслужбардал янна-ярагъуннил ва арцул дузал буллай билаятрай граждан дяъви байбивхьунни. Биякьай за бувчIусса инсантал шиннардил хьхьичIва Ливиянаву­сса дяъвилул хъякру рутантIиссар дунияллул дязаннив, чIал къавхьуну Сириянавугу къирмишан дайдишинтIиссар, тIий.
Цумурцагу дяъвилул сичча мудангу оьссар. Сириянавумур дяъвилул сичча дагъусттанлувтуран лапра оьссар. Цанчирча ИГИЛ-данул кьюкьраву азарунния ливчусса Дагъусттаннал жагьилталгу буну тIий.
Дяъвилул хъачIунттах аьсрурду дур. «Ттун къакIулли 3-мур дунияллул дяъвилий цумур ярагъуннищал талантIиссарив, амма 4-мур дунияллул дяъвилий ттуршардих ва чарттах талантIиссар», — увкуну бур Альберт Энштейннул. Дунияллул аькьилтурал увкумур хIакьсса бикIайхха. Арх даннав ярагъ бумагу, бакъамагу кувннащал кув талай буккантIисса кьини.
Зулайхат Тахакьаева