КIулшиву дулаву лайкьсса даражалийн дуцин

ilchi35_11Итни кьини МахIачкъалалив хьу­н­ни аьдатравун дагьсса Дагъус­ттаннал кIулшиву дулаврил зузалтрал августовское совещание. Мунин хас дурну дия Дусшиврул къатлул жанахIраву дирхьусса республикалул кIулшиву дулаву хьхьичIуннай даврия бусласисса выставка.

Совещаниялий гьуртту хьунни: Республикалул БакIчи Рамазан Аьб­дуллатIипов; Халкьуннал Мажлисрал хъунама Хизри Шихсяидов; Аьрасатнал кIулшиву дулаврил ва элмулул ялув ацIаврил Федерал службалул каялувчи Сергей Кравцов; ванал хъиривчу Анзор Музаев; кIулшиву дулаврил зузалтрал пишакаршиву ларай дайсса Академиялул ректор Евгений Малеванов; А. Пушкиннул цIанийсса оьрус мазрал ПаччахIлугърал институтрал проректор Марина Яскевич.

Зулайхат Тахакьаева
Совещаниялий гьуртту хьунни: Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIипов; Халкьуннал Мажлисрал хъунама Хизри Шихсаидов; Аьрасатнал кIулшиву дулаврил ва элмулул ялув ацIаврил Федерал службалул каялувчи Сергей Кравцов; ванал хъиривчу Анзор Музаев; кIулшиву дулаврил зузалтрал пишакаршиву ларай дайсса Академиялул ректор Евгений Малеванов; А. Пушкиннул цIанийсса оьрус мазрал ПаччахIлугърал институтрал проректор Марина Яскевич.
Хъамал конференциялий гьур­тту хъанахъиминнащал кIул буллай, Рамазан АьбдуллатIиповлул кIицI лавгуна вай республикалул кIулшиву дулаврил тагьар кIулсса инсантал бушиву. Гьамин, Рособрнадзорданул кабакьаврийнур махъсса 2 шинал лажиндарай Да­гъусттан кIулшиву дулавриву хIасул хьусса кризисрава бувксса. «ЕГЭ сакин давриву хъунмасса кIану бувгьуссар республикалий зузисса федерал структурардалгу. Так цачIу зурчанни жущава Аьрасатнал Президентнал ва закондалул жулва хьхьичI бивхьусса мурадру биттур бан бюхъантIисса. Жува циняв­ппагу ца системалуву зузиссару, ми мурадру биттур бавриву цинявннай цасса жаваблувшиннагу дуссар. Дуккаврил шин дайдишин хьхьичI ккаккан дурну дуссар школалийн гьаннинсса, школалийсса ва вузирдал кIулшиву дулавриву дансса давуртту», — увкуна Республикалул БакIчинал.
Ванал тIутIимунийн бувну, кIулшиву дулаврил идарарттал тагьардания бакъассагу, хIакьину ялагу гъалгъа тIун багьлай бур муниципал сакиншиннардаягу, кIиккусса кIулшиву дулаврил отделлаягу. «КIулшиву дулаврил отделлал каялувчиталну зун аьркинссар жяматрангу бусравсса, школалул давугу, кIулшиву дулаврил стандартругу кIулсса инсантал. Цанчирча ми стандартру цирдагу Аьрасатнал кIулшиву дулаврил министерствалул ччя-ччяни даххана дуллай дур», — куну, чIурчIав дуруна Республикалул БакIчинал.
КIицI лавгуна къулагъас дуллан багьлай бушиву педагогтурал пишакаршиву ларай дуллалисса институтрахгу: «КIулшиву дулаврил цинявппагу буруккинттал жаваблувшинна цумацагу учительнайгу дуссар. ЖучIара хIасул хьуну дия цинявппа куннал кув хъяврин буллай, оьрчIалгу, Да­гъусттанналгу, щалва билаятралгу ялун бучIантIимур бат буллалисса тагьар. КIулшиву дулаву чансса-духьурчагу хьхьичIуннай дан бювхъунни, амма жува дахьва-дахьва лахъ шайхтува, ттун бувчIунни багьайкунсса кадрарду бакъа ттущава зун къабюхъантIишиву. Ва кIулшиву дулаврил ва магьирлугърал хьхьичIсса мурадри».
Му бакъассагу, Рамазан Аьб­дуллатIиповлул кIицI лавгуна кIулшиву дулаврил аралувусса сурат хIакьну чIаланшиврул, багьлай бушиву рейтинграл система сакин дан. «Агарда, жущара дуккингу, дуцингу хъанай бакъахьурча, каялувшиву дуллангур къабюхъантIисса. ЖучIава бур элмулиягу хъинну ятсса, цIу-цIусса программардая, методикалия ва технологиярттаягу хавар бакъасса учительтал. Жущава бюхълай бур ххаллилсса школартту бан, буллайгу буру, буллан тIийгу буру. Амма микку зун нанисса учительтурал даража цукунсса бур? Хаснува архсса зунттал районнай. Агьамсса стратегический суаллу, стандартирттал суаллу щаллу буллай бур федерал лагрулий, ливчIсса цинявппа суаллу тIурча щаллу буллалиссар муниципал лагрулий. Цинярдагу кIулшиву дулаврил отделлу мютIи хъанан аьркинссар КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалийн. Мунияту школарттал директортал битаван аьркинссар кIулшиву дулаврил министерствалущалгу бавкьуну.
Мукунма республикалул педагогический сообществалийн тапшур бувну бур чансса оьрчIру бусса школардайн багьайсса суалгу: «ЖучIава бур 1400-нния ливчусса дуккаврил идарартту, 200-нния ливчусса школартту бур чансса оьрчIру бусса. ЦIанакул шярава шяравунсса ххуллурду ххуйсса бур, мунияту райцентрдай хьхьичIунсса пишакартал зузисса, оьрчIан дагьайсса кIулшиву дулун бюхъайсса интернатирттащалсса гьанусса школарду буллалавриву къулайшиву хъуннасса дуссар».
Республикалул БакIчинал КIул­шиву дулаврил ва Культуралул министерстварттайн тапшур бунни Дагъусттаннал Парламентращал цачIуну ххалдигьин хъун хъана­хъисса ник рувхIанийну ва мяърипат дуну тарбия дансса Республикалул целевойсса программа. Школарттал директортурайн тапшур бунни творчествалул союзирттащал цачIуну зун, оьрчIру буцлан тти­гъанну МахIачкъалалив тIивтIусса жулва билаятрай цалчинсса Поэзиялул театрданувун, гьарцагу районнай зузисса Аьрасатнал аьдатсса культуралул центрдавун.
«ЧIявусса буруккинтту бур жула цинявннал чулухасса къулагъас аьркинсса. Ххуйсса даражалийн бияншиврул, жунма аьркинссар кIулшиву дулаврил аралувусса гьарцаннал мурадирттал ва буржирдал ялтту буккан. Вай суаллаха зий жува дахьва байбивхьуру, вузирдавусса буруккинттайн биян ттигу бувару, амма биялсса филиаллу лавкьуссар. Дагъусттаннай сакин бантIиссар мунил лагма ливчIми вузругу цачIун хъанансса гьанусса университет. Ва суалдануха зун аьркинссар КIулшиву дулаврил министерствалущал ва Рособрнадзорданущал», — увкуна Рамазан АьбдуллатIиповлул, цалва ихтилат къуртал буллай.
Хъирив, цалвамур ихтилат байбихьлай, Сергей Кравцовлул барчаллагь увкуна Да­гъусттаннайсса цала даврил уртакьтурахь, ЕГЭ низам къалирну дан бувсса хIарачатрахлу. Аьрасатнал кIулшиву дулаврил министр Ливановлул цIаниясса Барчаллагьрал чагъар буллуна Дагъусттаннал БакIчинан.
Рособрнадзорданул каялувчи учительтурая тIалав буллай ур ЕГЭ дулаврил низамрая дук­лаки оьрчIахьгу, миннал нитти-буттахъахьгу цIусса дуккаврил шин дайдихьулийва буслан, бувчIин буллан. Къулагъас дувара увкунни щалва билаятрайссагу, СКФО-лийссагу ЕГЭ-лул хIасиллах: «ТIайласса экзаменнал оьрчIругу дарсру лахьлахьи буллай бур, учительталгу ххуйну зузи буллай бур, оьрчIал нитти-буттангу бувчIлай бур щищал-бунугу маз лякъин къабюхъантIишиву, мукун кIулшиву дулаврил аралувусса тагьаргу ххуй хъанай дур. Амма, цуксса хIайпнугу, экзамен тIайлану дулаврил агьамшиву гьарца нитти-буттангу, сакиншинначитурангу, муниципал сакиншиннардал хъуниминнангу дурчIлай дакъар. Экзаменну дуллалисса пунктирдайсса буруккинтту цинявппа щаллу хьун ттигу бувар».
Кравцовлул баян бунни Рособрнадзорданул хIадур дуллай бушиву Дагъусттаннан кумагрансса оьрус мазрал ва математикалул программарду. «Оьрус маз цил багьайкун къакIулшиврийну цайми дарсру лахьхьаврил даражагу ялавай багьлагьиссар. Оьрус мазрал дарсирдал даража лавай бансса программардал ялув зунтIиссару жу шинал лажиндарай. Учительтурал дарс дишаврил методика усттар дан кумагран шихун бувкIссар КIулшиву дулаврил зузалтрал пишакаршиву ларай дайсса Академиялул ректор Евгений Малеванов ва А. Пушкиннул цIанийсса оьрус мазрал институтрал проректор Марина Яскевич», — увкунни ванал.
Бувсунни школарттаща дуклаки оьрчIал дарс лахьхьаврил ялув бацIан бюхъаншиврул, информациялул системалуву ккаккан дуллантIишиву 4-мур классрая 11-мур классрайн бияннинсса хIасиллу. Укунсса сияхI духьурча, ялув бацIангу, кумаг буллангу бигьассар, увкунни.
Муния махъ Дагъусттаннал кIулшиву дулаврил ва элмулул министр Шагь­аьппас Шагьовлул бувсунни республикалул кIулшиву дулаврил цIанакулсса тагьардания ва гихуннай дан дакIнийсса давурттая.
ХIакьину республикалий бусса бур 2807 кIулшиву дулаврил идара, миннува 25 федерал агьамшиву ду­сса, 213 республикалул, 2491 муниципалныйсса ва 78 паччахIлугърал бакъасса.
Шинал лажиндарай республикалий зузи бувну бур 10 цивппа заллусса школалийн гьаннинсса кIулшиву дулаврил идара, 1158 кIанттунсса (2013 шинал сакин бувну бур 850 кIану). Вай идарартту бавриву хьхьичI кIанттай бур МахIачкъала, Хасавюрт, Къизилюрт, Къизлар, Дарбант ва Къарабудахккантуллал район. ПаччахIлугърал бакъасса школалийн гьаннинсса кIулшиву дулаврил идарартту зузи бавриву Дагъусттан Аьрасатнаву хьхьичIунсса кIанттай бур. Ци чаранну ляхъларчагу, электрон очередьрал сияхIрайн бувну, детсадирттайн гьан яржа бияннин ялугьлай ур 26 азара оьрчI. Агьалинал мюхтажшиву хIисавравун ларсун, цIусса дуккаврил шинал ахирданийннин сакин бан дакIний буссар 15 азарва кIану, миннува 12 азарва кIану – чIирисса чIумуй зузисса группардахлу.
Республикалий, хаснува шагьрурдай, чялиш дурккун дур цIусса къатри дуллалаву. Амма къатри дуллалиминнал хIисавравун ласлай бакъар жяматран социал объектругу аьркинну бушиву. Масалдаран, Каспийскалий ваксса чялишну къатри буллай бунувагу (шинал дянив тапшур бувну бур 7 азарва квартира), бувну бакъар цавагу детсад ягу школа.
Ва масъалалул ялув Шагь­аьппас Шагьовлул строительствалул, архитектуралул ва ЖКХ-лул министр­нахь, муниципал сакиншиннардал хъуниминнахь тавакъю бунни къатри бансса рязишинна дуллалийни застройщиктурая цалчинма-цалчин социал объектру тIалав бан. «Республикалул шагьрурдай социал объектру бансса аьрщирду укра дуллан аьркинссар. Мунийну социал аралувун инвестициярду кIункIу хьунтIиссар, цIу-цIусса микрорайоннай кIулшиву дулаврил инфраструктура сакин хьунтIиссар», — ххи бунни кIулшиву дулаврил министрнал.
Дянивсса кIулшиву дулаврил идарартту республикалий бусса бур 1540, миккун занай усса ур 370 азаллий 687 дуклаки оьрчI. КIицI лавгсса школарттава бувагу 657 бусса бур типовойсса. 148 бусса бур лекьавайсса тагьарданий, 598 школалий дан багьлай бусса бур капитальныйсса ремонт. Лекьавайсса тагьарданий буну тIий, 102 школалухь дакъасса дур лицензия. «Юг России» Федерал программалул лагрулуву махъсса 2 шинал дянив тапшур бувну бур 16 дянивсса кIулшиву дулаврил школа ( 5 азаллий 150 дуклаки оьрчIансса). 2017 шинал ахирданийннингу бан ккаккан бувну бусса бур 12 школа, мунийну 3 сменалий зузисса 13 школалул давугу куклу хьун тIий дусса дур. Ялагу 100 азара дуклаки оьрчI усса ур кIилчинмур сменалий дуклай. Ми ца сменалийн бичиншиврул аьркин хъанай дусса дур 56 млрд. къ. Мунин кабакьулунсса хьун тIий дусса дур 2016 шинал зий дайдишинтIисса Аьрасатнал школартту ца сменалий зунсса программа. Микку ихтилат анжагъ школартту баврия бакъарча, буми школартту гьарта бавриятугур.
Сентябрь зуруй 5-ми кла­ссирттаву зузи дан тIий дусса дур цIусса федерал паччахIлугърал стандартру, миккугу аьркинну дусса дур чарабакъасса шартIру. Муниципал сакиншиннардал каялувчитурая министрнал тIалав бунни 5-ми классирттал дуклаки оьрчIансса луттирду чIумуй бучIан бан. Министрнал ялагу бувсунни ялун ххисса кIулшиву дулаврил, дянивсса пишакаршиву ва ларайсса кIулшиву ласаврил тагьар республикалий цукунсса дуссарив.
Ахирданий Республикалул БакIчинал Дагъусттаннал кIулшиву дулавриву чIярусса шиннардий захIмат бивхьусса учительтуран дуллуна паччахIлугърал наградартту.