ЗахIматран – лайкьсса кьимат

Вай гьантрай МахIачкъалалий хьунни элмулул, техникалул, литературалул, публицистикалул, искусствалул ва архитектуралул аралуву хьхьичIун ливчуминнан «Лауреат Государственной премии РД» тIисса паччахIлугърал яла лараймур награда дуллалисса мажлис.

И. Саидова
ПаччахIлугърал премия хъанай дур чIярусса шиннардий дакIнийхтуну буллай бивкIсса захIматран бивщусса лайкьсса кьиматну. Гьашину ДР-лул ПаччахIлугърал премиялул лауреатътал хьунни искусствоведениялул элмурдал кандидат, Аьрасатнал магьирлугърал лайкь хьусса зузала Султанова Гулизар АхIмадовна ва Дагъусттаннал Халкьуннал художник, Аьрасатнал Художниктурал союзрал член Аьлиев МахIаммад-Аьли РажавхIажиевич.
Бюхттулсса награда лайкь дуван бивхьусса захIматрая цIухху-бусу буван на хьунабавкьура вайннащал.
Аьлиев МахIаммад-Аьли РажавхIажиевич:
-Халкьуннал учай ва бюх­ттулсса награда инсаннал так цалва захIматрайнур лайкь дуван аьркинсса куну. Ттухь тIурча цинявппа, ттул давурттугу, навагу кIулми, бур «ина му награда буниялагу лайкь дунни» тIий. Мяйжаннугу, ттул хъунмур оьрму лавгунни ва пишалийн хаин къавхьуну зий. Пенсиялийн укканнин 35 шинай зий уссияв на Узбакисттаннал Навои тIисса шагьрулий. Тиччар байбивхьусса ттул захIматрал ххуллугу. Тайнналгу цащава шаймур бувну, ттул захIматран лавайсса кьимат бивщуну, дуллуна «Орден дружбы Узбекистана» ва цаймигу орденну, кьамул унна УзбакIнал Художествалул академиялул членну. Тарихраву бакъассар цачIатува лавгсса пишакарнайн махъунмай оьвкуну, цала шагьрулул хIурматлувсса гражданин увсса ишру. Мукун, тичча лавгун махъ, ттун дуллуссар «Навои шагьрулул хIурмат бусса гражданин» тIисса бусравсса цIа.
Дагъусттаннайн учIавугу ттуннагу, жулва халкьуннангу хъинну барачатну дарцIунни. Шиккун увкIун махъгу ттун мадарасса давурттив дан багьунни. Айивхьура жулва лакрал виричусса душ ПартIу-ПатIимал гьайкалдания. Муния махъ Гъумук дав лакрал тарихравун агьсса виричу Хан-Муртазааьлинсса гьайкал, мукунма на Лакрал райондалий бюстру бувссар Италиянал Виричу ХIасан-хIусайн Камаловлун ва Франциянал Виричу ХIусайн Кущаевлун. Так ца Лакрал райондалий дурну дур на 4 гьайкал. Скульптортурал, художниктурал цалва оьрмулуву ца ягу кIира скульптура дайсса чIумал, на наралу дурну дур 12 скульптура.
ЦIанасса ва премиягу дуллуссар ттун Лениннул цIанийсса проспектрайсса хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлун дурсса гьайкалданухлу. Хъинну ххарину, рязийну ура ттулва захIматран лавайсса кьимат бивщуну, нава ва бюхттулсса наградалун лайкь хьуну тIий.
Творчествалул пиша язи бувгьуминнал даву, гьай-гьай, захIматсса дур. ЖучIара тIурча скульптортуран дакIнийхтуну, цилла кIанийн дуртун даву дуллансса шартIругу дузал дурну дакъар. Хъинну захIматну бикIай хъунисса скульптурардаха зун. Ми хъуни дувансса шартIру жучIара дакъашиврийн бувну, Москавлийн ва цаймигу Аьрасатнал шагьрурдайн ларсун занан багьай. ЦIанакул хьхьичIава кунма художествалул училищарду був­ккусса оьрчIан зунсса скульптурный комбинатру, цехру бакъар. Зун ччимигу, арендалий мастерскойр­тту ласлай, цанна шартIру цивппа дузал дуллай бур. Жулва жагьилсса пишакартал шиккува зий бацIансса цукунчIавсса хIаллихшиннарду дакъар. ХьхьичIава бикIайссия скульптортурал ххаллилсса плеядартту. Уттирив, хъуними скульптортал лавгун махъ, хъирив нанисса цайми личIлай бакъар, дурккумигу шикку бацIлай бакъар, лаглай бур чил хIукуматирттайн, Аьрасатнавун. ЖучIара скульптортуран, художниктуран, творчествалул инсантуран цалва гьунарду ккаккан бансса, зунсса шартIру дакъашиву ттун хъинну асар хъанан бикIай, — тIий буслай ур ва.
ЦIанакул ссаха зий ура куну цIувххукун, дуллалимур бартлаган къадурну, миннуя буслан ччан къабикIай тIий ур МахIаммад-Аьли РажавхIажиевич.
— Ттун мудан цIушиннарду дуллай, личIи-личIисса проектру сакин дуллай, миннуха зун гъира бикIай. Мукуна цIанакул зий ура кIира- шанна проектраха. ХIадур дурну дуссар шагьру чIюлу бувансса, паркирдаву, щюллисса кавсру бу­сса кIанттурдай дишинсса мюрщи къалипру бусса скульптурарду. Укун мюрщисса архитектуралул скульптурарду шагьрулуву чувчIав дирхьуну дакъар. Мукуна пикрилий ура вай мюрщи скульптурардал выставка дуван.
Гулизар Султанова:
-На барчаллагьрай бура ттулла даврин лахъсса кьимат бивщуну, чIявусса гьунар бусса инсантурал дянива ттулла даву язи дургьуну тIий. Республикалул ПаччахIлугърал премия ттун дуллалисса кIилчинни. 1985 шинал жул авторский коллективрал чивчусса «Искусство Дагестана в годы Великой Отечественной войны» тIисса луттирангу дуллуссия ПаччахIлугърал премия. Гания махъ ттун дуллуссар «Дагъусттаннал лайкь хьусса ишккакку» тIисса бусравсса цIа.
Институт бувккуния шихунмай хIакьинусса кьинигу на ва даврий зий бура. ХьхьичIра-хьхьичIсса ттул дипломный давугу дуссия «Театр — первенец» тIисса, Оьруснал театрдания чирчусса. Гания шихунмай на театрдая, драматургиялия чичлай, артистурал, режиссертурал портретру дуллай, хIасил театрдануха зий лавгунни хъунмур ттул оьрму. Театрдал даврия, оьрмулия, тарихрая чивчусса 10-нния ливчусса луттирду итабавкьуссар на навалу ва цайми автортуращал цачIуну. 1967 шинал ДР-лул ПаччахIлугърал премия дуллай байбивхьусса хIукуматрал комиссиялул членнугу бивкIссара на. Та чIумал дуллуссия хьхьичIра-хьхьичIсса премия «Свадьба на войне» тIисса Къумукьнал театрданул спектакльданун. Та комиссиялувунгу на бувтун бияв дипломированный театровед хIисаврай. ХIисав булларчан, театрдал масъаларттаха зий байбивхьуну бура на 1960 шинал Дагъусттаннал искусствалул ва литературалул декадалий гьуртту хьуния шихунмай. Лакрал театрданул директор Минкаил Аьлиевлул миннатрайн бувну, декадалийн лавгссара на Лакрал театрданул чулуха. Тикку жагьилсса комсомолкал рольгу дургьуну, тамашачитурахь оьрус мазрай буслай бивкIссара пьесалуву хъанахъимуния. Муния шихунмай тIурча ттул ххуллу баххана хьуна, таниннин педучилищагу къуртал бувну, 3 шинай дарсру дихьлай буссияв школалий.
1960 шинал на бувхссара Ленинградрайсса Театрданул, музыкалул ва кинематографиялул институтрал театроведческий факультетрайн. Институтгу къуртал бувну, бувкIссара зун шихунмай. Зий бивкIссара мукунма телевидениялий, литературалул ва драматургиялул передачарттал редакциялул хъунмур редакторну.
«Дагъусттаннал энциклопедия» итабакьлакьисса чIумал ттуйн оьвкуна Дагъусттаннал Мазрал ва литературалул институтраву зун. Ва институтраву зий буна, на бувхссара тава Ленинградуллал театрданул, музыкалул ва кинематографиялул институтрал аспирантуралувун. Аспирантура бувккуния шихунмай ва хIакьинусса кьинигу зий бура ДНЦ РАН-далул мазрал ва литературалул искусствалул отделданул хъунмур элмийсса пишакарну.
2003 шиная шихунмай элмийсса ттулла давугу дуллай, архIала зий бура Театрданул литературалулмур бутIул заведующийну. ХIарачат буллай буру театрданул сахIналия личIи-личIисса дунияллул халкьуннал чичултрал чивчусса яла ххуйми пьесарду ккаккан буван.
Гьай-гьай, миннувагу хьхьичIва-хьхьичI жулва чичултрал чивчусса, мяъна куртIсса, лавайсса даражалул пьесардах мякьну бур театргу, артисталгу. Хъинну ччива мукунсса пьесарду бухьурча, жучIанма лавсун бучIарча хIурмат бусса жулва чичулт.
2000 шинал ттул даврин лавайсса кьимат бивщуну, дуллунни «Аьрасатнал искусствалул лайкь хьусса ишккакку» тIисса бусравсса цIа, 2013 шиналгу «За заслуги перед Республикой Дагестан» тIисса орден.
ЦIанасса ва премиягу дуллунни ттун «Фольклор в драматургии и театральном искусстве Дагестана», «Актерское искусство Дагестана», «Многонациональный театр Дагестана». Очерки истории» тIисса шанмагу луттирахлу. Дагъусттаннал театрдал тарих ахттар бувну чичиншиврул, на мудангу занай бивкIссара миллатирттал мазурдийсса спектакльлахун, куртIну лахьлай бивкIссара миннал тарихру. Театрданул искусствалул ва кинорал искусствалул аралувусса ПаччахIлугърал премия ласун кка­ккан бувминнавух бия куннаяр кув гьунар бусса артистал, режиссертал ва цаймигу творчествалул зузалт. Республикалул ПаччахIлугърал премия дуллалисса комиссиялуву ттулмур цIа дусса баяйхту, Оьруснал театрдануву зузисса, ххишала бакъа гьунар бусса режиссернал, ттухун къаахчаву мурадрай, дукьан дурну дия цалламур кандидатура. Мугу ттулва хIурматран дурсса даву дуну тIий хъинну барчаллагьрай бура мунайн. Мукунма барчаллагьрай бура республикалул театрдайн, театрдаха зузисса инсантурайн, ттулла даврин кьиматгу лахъну бивщуну, ттухва хIурмат-кьиматрай буруглай тIий. Мукунма барчаллагь тIий бура нава зузисса институтрал Элмий­сса советрайн ва ттулла давуртту премиялийн дулун ккаккан дурсса, институтрал директор МахIаммад Ибрагьимовичлухь ва на дуллали­сса давурттацIун кабакьаву дурну, ХIукуматрайн чагъарду чивчуну, чIарав бавцIусса республикалул культуралул министр Зарема Бу­ттаевахь, Театрдал союзрал хъунама Айгум Эльдаровичлухь. Ттул даврин лавайсса кьиматгу бивщусса вай цинявппагу чIарав бавцIусса инсантурал кабакьаврицIунни.
Ва даврий 55 шинал лажиндарай бувсса захIматран укун лайкьсса кьимат бивщуну тIий хъинну ххариссара. Ттулла даврийнгу гьарица кьини гъирарай, ххарину занай бивкIссара, ттулла давугу на мудан дакIнийхтуну, гъирарай дуллан бикIара, — тIий бур ва.
Гихунмай ссаха зун пикрилий бура куну цIувххукун, Гулизар буслай бур, республикалул миллатир­ттал театрдая луттирду итабавкьуну махъ, цIанакул зий бушиву Лакрал театрданун 80 шин шаврин хас бувсса лу итабакьавриха.
— Лакрал театрданул тарих аьч буллалисса лу итабакьингу на ттулва буржну ккалли буллай бура, — тIий.