Синааьрщарая ссихIир буллалисса Бархъал

35_5Бархъаллал тарихрава
Ахъушиял райондалий дирхьусса лакрал 4 шяравалливасса ца дур Бархъаллал щар. Ва цурдагу дирхьуну дур 1600 метралул лахъшиврий. Шяравусса ца яла бюхттулмур зунттул мицIлийн лавхъсса чIумал Каспий хьхьири чIалан бикIайссар тIий буслан бикIай бархъал.
Та заманнай, шичча чIявусса хIалтIухъантал бушиврийн бувну, бархъаллан ччяни баяйсса бивкIун бур дунияллий хъанахъимуния. ХIакьинусса кьини цинярдагу лакрал щархъаву так Бархъаллал ядурну дур буттал буттахъая шихуннай нанисса циняв аьдатру. Бархъал оьрмул оьрмулухун тIахIунтту дуллалаврихун багьну бивкIун бур. Ахттарчитурал бусласимунийн бувну, Бархъалав тIахIунттай накьич дихьлан бивкIун бур ХIII-мур ттуршукулул ахирданий. КIинттул къурув буккан къашайсса бявкъусса зурдардийгу Бархъаллал жямат, тIахIунттив дуллай, цалва маэшат буллай бикIайсса бивкIссар. Бархъаллал щар Дагъусттаннай синааьрщарая тIахIунттив дуллалисса хьхьичIазаманнул центрданун ккаллину диркIссар. Бархъалав тIахIунттив дайсса диркIссар так хъаннил. ЧиваркIунналмур даву хъиннура захIматсса диркIссар. Ми, ххуржинттугу дурцIуну, хъаннил дурсса тIахIунттив даххан лагайсса бивкIссар нигьачIаву дусса зун­ттал ххуллурдайх Чачаннавун, Азирбижаннавун, Гуржиянавун бияннин.
Бархъаллал тIахIунттал гуж цIакьсса, марцIсса синааьрщаравур бусса тIун бикIай. ТIахIни дайсса синааьрщи кIира метралул куртIшиврува диххайсса дур. Аьркинсса тагьарданийн дурцуну махъ, ми ччаннах дяргъайсса дур. Бусласаврийн бувну, Бархъалав диркIун дур синааьрщи усттарну дяргъин кIулсса, чани бакъасса щарсса.
— Яла захIматмур даву синааьрщарая тIахIунттал къалипру баву бакъарча, ми чаралуву сантирай сасан давур, мунияту тIахIни дай усттартурал учай: «ТIахIни жу дакъарча дайсса, пачлилли», — куну. Чаралуву ми тIайлану ччуччин къадарча, циняр гъаргъун дуккайссар.
Зунттал щархъаву ичIура аьркин данмур дуллалисса бархъаллал сянат чIумул дунияллийх цIадурксса искусствалийн кIура даен дурну дур.
1936 шинал цIанихсса Бархъаллал тIахIунтту дувулт ва художницахъул зун бивкIссар цIуну сакин дурсса «Красный Балхар» тIисса артельдануву.
1952 шинал Москавлий хьу­сса РСФСР-данул халкьуннал прикладной искусствалул ва художествалул промышленностьрал выставкалий кка­ккиялун дирхьуну диркIссар хьхьичIунсса бархъаллал усттартурал тIахIунттив.
1956 шинал Москавлив СССР-данул Художниктурал I-сса съезд нанисса чIумал ши­кку хьуну диркIссар Республикалул художествалул промышленностьрал ва декоративно-прикладной искусствалул выставка. Му выставкалийгу бархъаллал тIахIунтту дувулт­рал лавсъссар цимивагу 1-мур даражалул дипломру. Артеллаву бакъассагу, чIявуми усттартал шаппа-шаппагу зий бивкIссар. Кьинилун 300-ннийн дирсса тIахIунттив дайсса диркIун дур вайннал.
ХХ-мур ттуршукулул дайдихьулийннин Бархъалав бивкIун бур тIахIни ччуччайсса 50 чара. Ми гьарицанниву ца сезондалий 20 азаруннийн дирсса тIахIни ччуччайсса диркIун дур. ТIахIунтту дурну кьакьан дайсса диркIун дур интту байбивхьуну ссуттил чIун дучIаннин, ччу­ччайсса диркIун дур кIинттул.
Цалла каруннах дурсса исвагьисса тIахIунттайну вайннал машгьур дурссар дунияллийх Бархъаллал щар дакъассагу, щалвагу Дагъусттан. Республикалул, Аьрасатнал даражалийсса личIи-личIисса конкурсирттай, ярмаркарттай, выставкарттай гьуртту хъанай, вай машгьур хьуссар республикалий, Аьрасатнаву бакъассагу, чил билаятирттайгу.
2010 шинал «Экспоцентр» тIисса Москавуллал выставочный комплексраву хьуссия «Аьрасатнал халкьуннал художествалул сянатру» тIисса ассоциациялун 20 шин шаврил юбилейран хас дурсса Щалагу Аьрасатнал художествалул сянатирттал IХ-мур выставка «Ладья — 2010». Миккугу Бархъаллал тIахIунтту дувултрал, мастер-классру ккаккан бувну, цинявппа хIайран бувссия. 2011 шинал Рязаннал областьрайсса тIахIунтту дувултрал ватандалун ккаллисса Скопин тIисса шагьрулий ларгсса Дунияллул тIахIунтту дувултрал IV-мур фестивальданий гьуртту хьуну, Бархъаллал тIахIунтту дувултрал 9 диплом лавсъссия.
ТIахIунттал бакъассагу, Бархъал дунияллийх машгьур бувну бур цIанихсса «Балхар» фольклорданул ансамбльданул. Къалагайссар Бархъалав царагу байран ва ансамбльданул чIюлу къадурсса. Ва ансамбльданулгу чирчуссар Бархъаллал шяраваллил дакъа­ссагу, Дагъусттаннал тарихравугу ца яргсса лажин. «Балхар» ансамбльданул гьану бивзми хъанахъиссар ДР-лул культуралул лайкь хьусса зузалт ХIаммадов Къачу (художествалул каялувчи) ва Амирханова Мариян (Культуралул къатлул директор).
1969 шинал «Балхар» ансамбльданул Польшанал шагьру Закопаннай, дунияллул халкьуннал дянивсса фольклорданул фестивальданий гьуртту хьуну, яла бюхттулмур приз «Мусил рикI» лайкь дурссар. Мунияр махъгу ансамбль гьуртту хьу­ссар дазул кьатIувсса ва жулва билаятрайсса цимирагу фестивальданий ва выставкардай. 1972 шинал – фольклорданул фестивальданий Франциянаву, 1978 шинал – Болгариянаву, Дагъусттаннал литературалул ва искусствалул декадалий, 1981 шинал ва 1988 шинал коллектив лавгссар Франциянавун ва Швейцариянавун.
1995 шиналлив ансамбльданул цIунилгу ларсъссар Польшанаву приз «Мусил рикI».
2004 – 2006-ку шиннардий тIурча «Балхар» ансамбльданул гузмардал ва къавтIавурттал махIаттал бувссар Японнал агьлу.
2006 шинал мура проектращал вайннал коллектив лавг­ссар Франциянавун Страсбург шагьрулийн. Гьарицагу аьрххилия Бархъаллал ансамбль хьхьичIунсса кIанттурду бувгьуну зана шайсса бивкIссар.
Му бакъассагу, «Балхар» ансамбль гьуртту хьуссар цаппара художествалул ва документал кинордавух.
2013 шинал Дагъусттаннал этнический центрданий ва коллективрал кIицI лавгунни цалва ансамбльданул гьану бивзун 55 шин бартлаглагисса кьини.
Мяйжаннугу, цумацаннангу лахьхьин, ахттар бан гъира бусса, гьарца чулуха авадансса тарих бур Бархъаллал.
Бархъалав бакъахьунссар цавагу къатта ичIува музей ба­къасса. Вайннал кьадру-кьиматрай ядуллай бур ирсирай буттахъая дирмур. Гьарица кулпатраву дуссар ирсирай нани­сса арцулссаннул чIюлу дурсса цIикурттул янна. Цумур ужагърайн буххарчагу, итталун дагьлай дуссар хьхьичIазаманнул кьай-кьуй, миннуха зунсса ярагъ бусса дуссукъатри. Цивппа бархъал тIахIунтту дувулт тIий машгьурну бухьурчагу, чIявуссар Бархъалав кару мусилсса заргалталгу. Сайки гьарица къатлуву дуссар никирая никирайн нанисса, цайминначIа дакъасса арцу-мусил чIюлушиннарду. Бавахъал ва душварал усттарну щащайссар гьитри, халичартту. Буссар Бархъалав чиваркIунная махъун къабагьну заргалшиву дан бюхъайсса хъами ва душругу.
Гихунмайгу буссар

Имара Саидова,
Андриана Аьбдуллаева