Элмулул ттарцI хьунувасса жагьил

spg_8Махъсса ппурттуву цалла кIулшивурттайну, цалва гьунарданийну хьхьичIунсса ВУЗ-ирдавунгу бувххун, дуклан ччисса, гъира бусса жагьилсса оьрчIру ва душру нажагьсса бакъа бакъар. ДакI ххари хъанан дикIай цIанасса оьрмулий элмулухун багьсса, элму ахттар дуллалисса жагьилтал хьунабавкьукун. Унгу-унгуну кIулшивуртту ласун, ххаллилсса пишакартал хьун ччиминнал хьхьичI цукунчIавсса барурду бакъассар. Махъсса шиннардий дурксса ЕГЭ-рдаягу хьхьичIунну дуклакисса оьрчIан цукунчIавсса нигь дакъар.

Цанчирча итххявхсса, хьхьичIунну дуклакисса оьрчIру, цалва гьунарданий гьашиву къадурну, репетитортал бувгьуну, шинал лажиндарай экзаменнайн хIадур хъанай бивкIун тIий. ЕГЭ-рдал хIакъираву тIурча цинявннал бур жура-журасса пикрирду, ва ми дуллай байбивхьуну махъгу чIявуми бур арцу дуллай, бигьа-рахIатсса ххуллурду ляхълай. Аммарив нитти-буттал ччянива пикри буллай бакъар ми арцу цала оьрчIал кIулшивуртту ларай даврин ишла дуван. Мин-тин бакъа, кьянкьану учин бюхъанссар цIакьсса ва куртIсса кIулшивуртту думиннаяту, чул бищунсса, ххаллилсса пишакартал хьунтIиссар. Мукун хъуннасса вихшала дишин­сса оьрчI ур МахIачкъалаллал 14-мур школа къуртал бувсса, цувагу ЦIущарниясса МахIаммадлул ва Жансиятлул арс Шяпиев Мустангер. Ванайн «прикладная криптографиялул гений» тIий бур. Буниялттунгу итххявхсса оьрчIал тIайлабацIулул ххуллу укунсса хьуну бур.
Имара Саидова
8-мур классраву дуклакинийва ванал физикалул ва математикалул олимпиадарттай хьхьичIунсса кIанттурду бувгьуну бур. 9-мур класс­раву дуклакинигу информатикалул олимпиадалий 1-мур кIану бувгьуну бур, 11-мур классраву дуклакини «Шаг в будущее» тIисса шагьрулул олимпиадалий ванал 1-мур кIану бувгьуну бур. Республикалулмур мура олимпиадалийгу 1-мур кIану бувгьусса Мустангердул проект гьан дурну дур Москавлив хьусса Щалагу Аьрасатнал «Шаг в будущее» тIисса олимпиадалийн. Му олимпиадалул цалчинмур бутIа хьуну бур Москавуллал Радиотехникалул ва электроникалул институтраву. Вара олимпиадалул кIилчинмур ятIап диркIун дур физикалул Бауманнул цIанийсса ПаччахIлугърал технический университетраву. КIирагу олимпиадалий 2-сса кIантту бувгьусса Мустангердул аьмсса зачет­райгу 2-мур кIану бувгьуну бур.
— На хъинну гъирарай лахьлай ура прикладная криптография тIисса элму. Му информатикалул приложенияр, цурдагу мюхчаншиву дуруччаврил кьяйдардал элмур ва прикладная математикар. КIилчинмур кIану бугьав информатикалул номинациялуву «Умные машины, интеллектуальные конструкции и робототехники» тIисса проектрайну. Ттун дуллунни Мусил медаль элмийсса хъиривлаявуртту дурсса даврихлу, мукунма «Экспо-наука» тIисса Европанал выставкалий гьуртту хьунсса направление, — тIий ур Мустангер. — Ми олимпиадарттай хьхьичIунсса кIанттурду бувгьусса оьрчIайн Москавуллал цIанихсса ВУЗ-ру цачIанма дуклан оьвтIий бия. КIирагу олимпиадалий ххув хьусса ттун дуклан уххайсса экзаменну къадуллуна ФСБ-лул академиялувун уххансса хIаллихшина хьуна. Ттунма миккун уххан ччан къабивкIунни, Бауманнул МГТУ къуртал бувма ФСБ-лул хIадурнасса пишакаргу хьун тIий ухьвукун. На язи бугьав Бауманнул цIанийсса Технический университет.
Мустангердул бувсунни цайнма оьвтIисса «Экспо-наука» тIисса выставкагу Европанаву сийлийсса выставка душиву, му Бельгиянаву, Брюссельлай хьунтIишиву, форумрай гьуртту хъанахъиминнал цалла давурттив ингилис мазрайн таржума дувантIишиву, ва яла чил билаятирттал комиссиялул личIи дувантIишиву хьхьичIунми давур­ттив. Хъунмасса умуд бур дуккаврил чулухунмай ляличIиссава гьунар бусса, итххявхсса Мустангердул му Европанал форумрайгу ххуйсса хIасиллу дантIишиврийн. Ва гиччава дуккаврих гъира бусса, итххявхсса оьрчI ияв куну цIуххайхту, ванал нину Жансият буслай бур цуппа мудангу цIакьну бавцIуну бивкIшиву оьрчIал дуккаврил ялув.
«Мукьилчинмур классравун бияннин, чIивима оьрчIал кагу дургьуну, на Мустангер цукун лахьлай урив ххал уллай школалийн ила бивчунува бикIайссияв, ттун кIула кIулшивурттал гьану цIакьну бизарча, гихунмаймур иш ххуйну багьантIишиву. Мустангердул цалчинсса учительница бикIайва (хъинну за кIулсса бия цуппагу) «Шяпиевай, ина 11-мур классгу Мустангердущал къуртал бан най бурав», — тIий. Амма 4 класс къуртал бувния махъ ва оьрчIахь дарс лахьхьав, къалахьхьав увкуну цIувххуну бакъара. Ци-дунугу цалла программа чичин, цIусса проект дуван чялишнува икIайва. Москавлий хьусса олимпиадалийнгу 1524 даву тIайла дурккун диркIун дур. Да­гъусттанная так ца Мустангердул даву дур. Миннаватугу 18 даву личIи дурну дия. Зува пикри бара, цукун дюрхъусса даву дикIан аьркинну диркIун дурив, миксса давурттава язи дургьуну ххуйсса кьиматран лайкь хьунсса даву. Цалчинсса ва шамилчинсса кIантту бувгьусса студентътуралли. Дуклаки оьрчIаву так Мустангердулли кIилчинсса кIану бувгьусса».
Цуксса хIайпнугу, дуккаврихсса гъира ххишала хьуншиврул дакъануккар хIукуматрал личIисса аякьа дуккаврил гьунар бусса оьрчIах. Чул бищай ттарцIру бур ва ишираву так нитти-буттахъул. Мустангердул ппу МахIаммадгу, ванал дакI дан куна, лавгун ур арснащал Москавлийн.
— Олимпиадалий яла хъунмур делегация Якутиянавасса бушиву бувчIуна оьрчIру букканнин кьатIув бавцIусса нитти-буттахъащал яхши-хаш буллалиний. Ттун асар хьуна миннал нитти-буттахъащал оьрчIал элмулул давурттай каялувшиву дуллалисса учительтал, мукунма класс­руктал бушиву. Мукун бикIангу аьркинни, цалва школалул цIа гьаз дуллалисса оьрчIал чIарав бацIан бучIан аьркинни школалул вакилталгу. Нарив нава акъа акъаяв. Якутиянал оьрчIру ччяни буккайхту олимпиадалия, на буруккинттаравунгума агьунав, утти ци иш хьун най бур шикку тIий. Ми оьрчIал каялувчитурахь цIухху-бусу байхту, бувчIунни оьрчIру задачартту бан къавхьунма бувкшиву, школалул программалийн багьайсса задачарттугу къабивкIшиву, хIасил хъинну захIматсса бивкIшиву. Ттула оьрчIал гьунар кIулсса нава дакI дарцIунугу ура мунал лажин кIялашивугу дуванссар тIий. Ув­ккунни 10-ннива 9-ва задача тIайлану бувшиврий дакI дарцIуну ура, ца бансса чIун къалирчIуна тIий. Мукун чIумул чIувин арчагу, 9-вагу задача тIайлану бувсса оьрчIал 1-мур, 2-мур кIану бугьанссар тIий умудрай ивкIра. Ттун кIуллихха ттула оьрчIал хъун махъ къабусайшиву. Хьхьу-кьини дакъа хIасиллах ялугьлай бивкIру. Дяхьхьуниву ссят 2-нний интернетравусса сайтрай кIул хьунни Мустангердул 2-мур кIану бувгьушиву. Москавлия Мусил медальданущал увкIссар. Ва школалунгу пахрулунсса иш хьуссар, ванал элмийсса каялувшиву дуллай бивкIсса учительницангу разряд ххи дурссар.
Цува Мустангер буслай ур ЕГЭ-рду олимпиадалияр ацIлийну бигьасса диркIшиву, ЕГЭ-райсса 32 задачалияр, Москавлийсса 10 задача захIматсса бивкIшиву. «155 оьрчI ия аьмну физикалул олимпиадалий, 4 ссят ккаккан дурна жун, амма чIявусса оьрчIру экзамендалул суаллу бусса конвертру тIитIайхтува, бланкру дуцIиннагу къадурну, бивзун бувккун лавгуна. Яла гай оьрчIал бувсуна цащава цукунчIав бан къахьун кунмасса задачартту бухьувкун, бивзун бувкссияв куну.
Нарив микроэлектроникалухун агьну 3-хъул шинну хьуну духьувкун, ттун личIину захIмат къавхьуна ми задачартту бан. Микроэлектроникалуха зун гъира бикIай. На контроллердал программа дувара, контроллер компьютерданул аналогри, вычислительная мощность чансса. Масалдаран, газировкалущалсса автомат ласурча, ххирасса компьютерду къабивхьунува, кьюркьусса микроконтроллер дирхьуну, сантирай зузи бан хъанахъиссар мува автомат. Ттун, гьай-гьай, ттулла кIулшивуртту производствалий, гужирдал структурардаву ишла дуллансса хияллу бур, чIярусса проектру бакIраву дур. Ми цимурца бартдигьланшиврул, Москавлий Бауманнул институтраву хIарачатрай дуклан дакIний ура. Хъунмасса барчаллагь тIий ура ттула даврий каялувшиву дуллай бивкIсса информатикалул учительница Лейла Аликрамовнайнгу, гьар ишираву чIарав бавцIусса нитти-буттайнгу», — тIий.
Шиккува дуккавриву итххявх­сса, хIарачат буллалисса оьрчIахь бусан ччай буру Мустангердул диркIшиву Бауманнул цIанийсса университетравун акъассагу, Ломоносовлул цIанийсса Москавуллал ПаччахIлугърал университетравун, Губкиннул цIанийсса Москавуллал нефте-газовый университетравун ягу Физикалул инженериялул Москавуллал институтравун (МФИ) уххансса сант, яни цIакьсса кIулшивуртту думанаща ххуллу ласун хъанай бур Москавуллал сийлийсса ВУЗ-ирдавун. Ми ВУЗ-ругу итххявхми, гьунар буми абитуриентътурах луглай буну тIий. Москавлий Мустангер кIул хьуну ур Геленджикраясса подводный техникалул секциялувасса оьрчIащал. «Лучшая работа в области умных машин, интеллектуальных конструкций и робототехники» тIисса Мустангердул ахттаршинна дурсса даву кафед­ралий яла хьхьичIунмунин ккалли дурну дур. Ванал даву дур автомобиллансса бортрал компьютердал производство ацIлийну кьюкьин дансса чарангу лявкъуну, ххирасса микросхемарттан кIанттай укуннасса микросхемарду ишла дурну дурсса. Мунил патентгу лавсун бур ванал. Республикалийгу Мустангердул гьунарданун ва хIарачатран лайкьсса кьимат бивщуну, «Одаренные дети» тIисса проектрал лагрулий шагьрулул мэрналгу оьвкуну бур администрациялийн. Мукунма кьимат бивщуну бур республикалул кIулшиву дулаврил министрнал хъиривчу Ширали Аьлиевлул.
Жугу, жула лакку оьрчIал бюхттулсса ххувшавуртту барча дуллай, уттиния тинмайгу ххарину мунал ккаккиярттая буслан хIадурссару. Барчаллагьрай буру дуккаву хьхьичIунсса Мустангердуйн цайнмагу, мунал нитти-буттайнгу. ТIайлабацIу баннав, миллатрал цIа-кьини бюхттул дансса арс хьуннав!