Оьрмулул дарсру

Цалва миллатгу, мазгу дазу-зума дакъа ххирасса, миннул бу­чIантIимуний буруккинттарайсса хIакьсса лаккучу, хIурмат бусса хъуначу ДучIиннал шяравасса ЯхIия Аьзиев «Илчи» кказитрал муданасса дусри. Хъунмасса хIарачат байссар жулва кказит машгьур буллай, мунил буккулт гьарза буллай. ЯхIиянал хIарачатрайхчIин утти «Илчи» кказит­рая кIулссар архссаТуркнал билаятрайгу. Буккин хъанай бакъахьурча, ххалбувача тIий, ванал гьан байссар «Илчи» кказит Туркнаву мина дирхьуну бивкIсса жулва буттахъал наслулучIан. Миннавух буссар ванал цалва гъанчугу. ЯхIия цувагу миллатрал тарих, халкьуннал бусаларду ххуйну кIулсса, мазрал пасихIсса, бусан-учин кIулсса адамина ур.
Ванал бувсъсса цаппара хIазсса хаварду жун жулва кказитрайгу бищун пикри хьунни.
Андриана Аьбдуллаева

Ахир. Дайдихьу «Илчи»
№ 25, 28

* * *
Ца жагьилнан ххуйсса къатлул душ буцин куну бивкIун бур. Цинявннал хъина, ххуйри, хъатIи тари тIий, чIунгу най диркIун дур. Жагьил ца кьини ахттакьунай, буцай душнищал гъалгъа баннача тIий, оьл ттизай чIумал гайннал ппалав увххун, буцай душнийн ка щун кьаст дурну дур. Душнил цила канихьсса зат рирщуну, жагьилнал лажиндарава оьгума бавчуну бур.
ЧIаххул, гъанми бурган занай, цивхьур тIий цIувххунахь: «Валлагь, чIарах увккун най уна жула чал ччан рирщунни», — чайсса бивкIун бур. Цаппара гьантрава цила ниттищал буцай душгу бувкIун бур бурган. Вайннахьгу цалва чал ччан рирщунни куну бур. «Заллу ушиву кIул бан чIу бан аьркинссия», — куну бур буцай душнил.

* * *
Азирбижаннаву къалайчину зузисса Вали дукIува бивкIусса кулпатрал шинал цадакьагу бувну, махъунай зана хьун хIадур хъанай ивкIун ур. Амма щар­ссанил гъанминнал Валил хьхьичI масъала бивхьуну бур: «Вил арснан 17 шин хьуну дур, ванан щаргу дурцуну, къатта-къуш ба, яла насу вила зун», — куну. «Арс чIивир, къатта бачин бан, кулпат ябай кIанайн ттигу ивну акъархха ва», — тIий ивкIун ур ппу. ВанацIун бакьлакьисса ялагу бивкIун бур.
Ахттакьунмай Валил увкуну бур цала бивкIусса кулпатрал яла гъанманахь: «На та ттула дус АьличIан дуссухун гьан ччай ура, инагу ачу», — куну. Вай кIиягу лавгун бур АьличIан. Тиккугу вава арснан щар дуцаврил масъала гьаз хьуну бур. Аьлил увкуну бур: «ОьрчI хъинну чIивир, армия лавхъун бакъар, дурккуну къуртал хьуну акъар, му щарсса ва буттал цанни къадуцайсса», — куну. Халкьгу ци тIувив къакIуллича, оьрчI щаллу арча хъинни тIун ивкIун ур гъанчу ялагу. «Да, ва Аьли чIивинийва аькьлу бусса уссия, ванах вичIидиширча хъинни», — чайва тIар Валил.

Мискиннан хъус лякъирчагу, дишин кIану къалякъайссар

ХьхьичIва, хантурал заманнай, мискинсса, вана-танал даву дуллай заназисса адаминан цавайннал дурсса даврих 5 къурушрансса мусил ашрапи буллуну бур чагъар арцун кIанай. Къачча-къаччайнма ашрапи лавсун бур ванал. Шавайн ияннин ца ацIилаксса ашрапи жиплува багьнувагу бакъарив ххалбуллай ивкIун ур.
Шавайн ивукун ашрапи бишинсса кIанттул дард ялунгу хъун хьуну дур, кислуву арцучIа къабучIир, чувчIав буччирча хъамабивтун личIанссар тIий. Кулпатралгу цища ябан къахьунссар куну бур. Вай пикрирдай уна утту ишай чIун хьуну, цала шанул лув ашрапигу бивхьуну, уттуивхьуну ур. Хьхьувай чантIа тIий, бивхьунийва бурив ххалбуллайна ивкIун ур. КIуллул лавсъсса макIгума ккарккун, ва ци аьзаври ца ашрапи сававрай тIий, ивзун кIюрххила ханнан булунна, кIанал ваних ххишалагума багьа булун бюхъайссар, тIий лавгун ур. Адамина ханнал кьамул къауллай ахттайн бивзун бур. Яла ашрапи булун най ушиву бувсукун, уххан ихтияр дуллуну дур. Ханнал нукарнал ванаща лавсун, ханнахьхьун буллуну бур ашрапи. Хан ашрапилух дахьва урувгун, цува щяивкIсса кIанттул махъун бувтун гьан бувну бур. «Итаакьияра му шавай», — куну бур ханнал. «Ттун муних багьа?», — куну бур ашрапирал залуннал. Ханнал мунал багьа учайхту, лахъну куну бур: «Аттиярача, уккан ара хIаятрава», — куну. Авттун гьан увну ур нукартурал. Ваниятур учайсса: «Мискиннан хъус лякъирчагу, дишин кIану къалякъайссар», — куну.

* * *
Шяраваллал хозяйствардалсса байсса обкомрал зузала зунттавусса ца шяраву лекция ккалай, бувчIин буллай ивкIун ур хъинсса багъру-бахчарду зунттал шяраваллавугу шайшиву. «Къавахъ, чIикIунтIа, кьая, къур, нисварти, помидор арнил кIанайнияр ххуйну ххяххайссар. Миннуя инсаннан хъунмасса хайр буссар, помидорданул дикIул кIану бугьайссар», — тIий. Га цIана залданува ца къужлул лахъну цIувххуну бур: «Яр, туну барцI помидорданийн цанни къаххяххайсса?» — куну.

* * *
Бакуя хъинну архсса зунттавусса шяравачу Бакуйн лавгун зана хьуну ур. Лагма лавгун цIухху-бусу буллалинахь буслай ивкIун ур: «Ттун та шагьрулий личIи-личIисса памятник­ру, музейрду, щала Каспий хьхьири, ресторан, цикссагу журалул кампитIру, булкарду, печениярду ккарккунни», — тIий. ВичIидирхьунава цаннал цIувххуну бур: «АцIула, хIаммамгу ккавкриввар?» — куну. «Ккавкрив цирар, машан лавсун, бугума букав», — куну циняв хъяхъи бувну бур пахручинал.

* * *
Ца аькьлулул щаллусса усттарначIа кIия чагурт ивкIун ур. Усттарнал ца зурува цаннан 25 къ., гаманан 5 къ. зуруй дуллан ивкIун ур. Тамансса чIун ларгун махъ цала арснан арцу чанну циван дуллай урив кIул дан, оьрчIал ппу увкIун, усттарнащал тIааьн бакъасса ихтилат байбивхьуну бур.
Му чIумал арх бакъасса ххуллийх ца адамина най ххал хьуну, усттарнал ва къарязину увкIсса буттал арснахь: «Улу, га ххуллулсса цу урив ххал ува», — куну бур. ОьрчI лавгун зана хьуну, га Аьли ия куну бур. Усттарнал 25 къ. дулайма оьрчIахьгу: «Улу, га цу урив ххал ува», — куну бур. Лавгун вагу зана хьуну: «Аьхъарату Гьамияхьхьун тракторданун запчасть ларсун нанисса тракторист Аьли ия, цувагу хIакьинува зана хьунтIиссара тIива», — куну бур. Ххюра къуруш дулайма оьрчIал буттахь усттарнал «вин цичIав бувчIурив?» куну цIувххукун, «бувчIунни» куну бур буттал. «Туну вила арс шавай уца», — куну бур усттарналгу.

* * *
1944 шин, кIи. Бявкъусса декабрь барз. АхIмад ччяни шания ивзун цала чIивима уссихь МахIаммадлухь ахттайнссаннун гьавккури бува куну, цува колхозрал гъаттаран сумал аьрава дуцIин лавгун ур.
Гьавккуригу бувну, цанмагу бувкуну, МахIаммадлул АхIмадлулссагу накьлищал кIичIулувун бувккун бувкьун бур. АхIмад учIан чIал хъанай, АхIмадлул, цувагу къаувччухьунссия, уссин бивтминнуя накьлива ца-ца гьавккури букайсса бивкIун бур. Ахттакьунай уссу учIайхту: «Ма винмасса гьавккури ва накь», — куну, кIичIу АхIмадлул хьхьичI бивхьуну бур. Чансса накьлил ххувгу куну, къусух гьавккури канан ивкIсса, кIичIулуву кIива гьавккури бакъа къалявкъуну: «Яр, МахIаммад, вайксса накьливу вай кIива гьавккуририв бикIан багьайсса», — учайва тIар АхIмадлул.

* * *
Ччитун ххалхьуну бур къатлул ца мурцIату ялугьлагьисса кIулу. Ччитул кIуллухь: «Му мурцIату кIамур мурцIу левчуну насу, на вин азарда къуруш арцул дулунна», куну бур. «Ххуллу чIивисса бур, багьа хъиннува хъунмасса бур, къарязира», — чайва тIар кIуллул.
ЯхIия Аьзиев,
ш. ДучIими
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал