Кулпат — ччаврил ва хIурматрал кюрур

WA0_9Июльданул 8-сса кьини Аьрасатнаву кIицI лагай Кулпатрал, эшкьи-ччаврил ва хаин къашаврил кьинину (День семьи, любви и верности). Му Кьини хьхьичIра-хьхьичI кIицI ларгун дур 2008 шинал – Кулпатрал шинну баян бувну диркIсса шинал. Му байрангу дуллай бур АьФ-лул ПаччахIлугърал Думалул сипталийну. Му Кьинилул лишандалун ккаллину дур кIяла тIутIи (ромашка).

Бадрижамал Аьлиева
Ци замана бучIарчагу, чIунну ци даххана хьурчагу, ванияр ттуршрахъул шиннардил хьхьичI кунма, цIанагу кулпатрал инсаннал оьрмулуву бугьлагьисса кIану хъинну хъунмасса ва агьамсса бур. Кулпат хъанай бур багьа бищун къашайсса хазна, хъус-хъиншиву. Инсаннал цалва оьрмулиясса хIазгу, рязийшивугу щаллусса къадикIанссар, цуксса лахъсса къуллугъ бугьлай ухьурчагу, циксса хъус-хъиншивурттал заллу хьурчагу, агарда нахIусса бавкьусса кулпат бакъахьурча. Укунсса Кьинирду дуккан давугу ххишала дакъа аьркинсса давур, цурдагу цIанасса, инсаниятран оьр­мул оьрмулухун лайкьну диркIмур, инсан вардишну ивкIмур ла-ялун дуллалисса заманнай махъа нанисса никгу хIакьсса кулпатрал кьадру-кьимат буну тарбия шаву мурадрай. ТалихI бусса, бавкьу­сса кулпатру жулва лагма-ялтту къачанни. Миннувасса цагу бур Каспийскалий ялапар хъана­хъисса Ахъушиял райондалийсса Уручуллал шяравасса МахIаммадкьади КьурбанмахIаммадовлул ва жулва ххаллилсса балайчи, гьунар бусса актриса, Лакрал райондалийсса Кьукуннал шяравасса Саният Рамазановал кулпат.
Июльданул 8-сса кьини вайннал кулпатраву кIилийнусса байран дия, ва кьини МахIаммадкьади ниттил увсса кьинигу хъанай дур (ванан 46 шин хьунни), июльданул 9-нний тIурча вайннал ташу бувну 16 шин хьуссар.
КIул хьуну бур куннащал кув МахIаммадкьади ва Саният 1999 шинал, мува шинал ташугу бувну бур. Вайннал кулпатраву цалчин­сса оьрчI — душ Асия бувну бур 2000 шинал. Мунингу дирзун дур МахIаммадкьадинал ниттил ниттил цIа. 2005 шинал увну ур арс, мунан дуллуну дур МахIаммадкьадинал буттал Аьбдулкьадирдул цIа. «Ттун ласнал ппу Аьбдулкьадир къакIулссия, му жу ташу баннина аьпалухьхьун лавгун ия, ласнал нину Аьйша, хъинну дакI ххуйсса, хъиншиврул бутIа ххишалану буллусса хъамитайпа бия. Аьбдулкьадиргу ччяни аьпалухьхьун лавгун ия, Аьйшагу оьрмулул 57 шинаву аьпалу­хьхьун лавгунни, бунагьирттал аьпа баннав цал», — бусраврай дакIнийн бичлай бур ласнал нину-ппу Саният. Аьбдулкьадирдул ва Аьйшал кулпат­раву хьуну бур 6 оьрчI. Миннавасса МахIаммадкьади ва балайчи Анисат АьбдуллатIипова жунма ххуйну кIулли. Цинявппагу уссурссу бур куннащал кув ва лагма-ялттунащал хIал бавкьусса, ххаллилсса инсантал. МахIаммадкьадинал ва Саниятлул кулпатраву цIакь хьу­сса хъинсса аьдатирттавасса цагу дур нюжмардий цал, чара бакъа, МахIаммадкьадинал цания ца уссу-ссийчIа хъамалу батIайсса, ирглий цал цавайнначIа, яла гайминначIа.
Саниятлул цилвами нину-ппу МахIаммад (шяраву МихIинма учай) ва Калимат мина дирхьуну бур Кьукнив. Инсаншиврул, духIи-дуциндарал вибувцIусса, хIакьсса зунтталчунал ва зунттал хъамитайпалул лишанну тIабиаьтрая диялну дирсса МихIинмалул ва Калиматлул цачIу нахIуну-хIалимну оьрму бутлай 47 шинни. Мукун, июльданул 8-нний жулва билаятрай хьунадакьайсса байран тIайланна вайннацIунгу дархIусса дур. Вайннал дянив хьуну бур 4 оьрчI.
МахIаммадкьади хьхьичIва зий ивкIун ур органнаву, Ленинский РОВД-луву, хьусса цIунцIия хIисавравун ларсун, му къуллугъгу кьабивтун, махъсса шиннардий пенсиялий ур. Амма оьна авцIусса чIун дакъар ванал, ваниха-таниха зий. Кабардин-Балкьарнава цува лавсун увкIун, Каспийскалий цивппа ялапар хъанахъисса чIяру зивурду дусса къатрал лагма-ялтту бувгьуну бур МахIаммадкьадинал личIи-личIисса мурхьру, цалва сипталийну, цалла харжлугърацIух. Шанна шин лув-ялув хьуну дур ванал тиха ми лавсун укIлай, бугьлай. Цинявппагу 50 мурхь хъанай бур. ЧIаххул ванайн бусрав-барчаллагьрай бур, укун бусравсса даврихлу. Лякьлул оьрчIаха куна, миннухагу къуллугъ буллай уссар гьарца кьини МахIаммадкьади, щин дутIлай, ми мурчал къагъагъан, бахIлай, мюрщи оьрчIал гъагъан къабуван, лагмара дайгьузанну дурну, миннун аьркинсса оьргъашивуртту машан ласлай. Укун, ванал кунма, гьарцаннал цува усса кIанай цащава шаймур буллай ивкIссания, хIукуматрал ягу кIанттул хъуни­миннал ци-дунугу дуваннин къабацIлай, мурхьругу, тIутIивгу дугьлай, марцIшивугу дуллай, жулла лагма-ялттусса дуниял цуксса ранг-рангсса ва марцIсса, чаннасса къадикIанссия. МахIаммадкьади ур кьянкьасса тIалавшинна дусса, мунищала архIал оьрчIру хъихъи ласласисса ппу.
Саниятлулмур давугу агьалинан кIулсса, чIалачIисса дур, цIу-цIусса спектакльлу, концертру. ИчIуварив ва бур ххаллилсса кулпат ва нину, оьрчIал тарбиялул ва дуккаврил ялув личIлулну бавцIусса. ЧIявучил итталусса инсаннан, сахIналул цIурттан къалавхьхьуну, Саниятлул, цуппа цуксса даврихух лавгун бунугу, лякъай чIун ичIаллилсса, оьрчIалсса бувансса, ванин дазу дакъа ххирар цилва къуш ва цилла дусса тархъансса чIун гьан дувай кулпатраву, ласнаха, оьрчIаха аякьалий. ЦIанасса заманнай чIявуминнан ххирар байранну рестораннаву хьунадакьлан, хIатта шарда дукрарду къадуллай, мивун гьанттайнсса дукангума занан. Саниятрив бур байранну шарда, цинявппагу лагма лавгун, хьунадакьаврил тарап дургьумур. Рестораннавунгу цал-цал буккайссар вайннал кулпат, амма къабайраннайча, ичIувассаннал ци-дунугу хьхьичIуннайшиву «шюшин», коктейль хIачIан, щябикIан. Саниятлун ххирар хъамал, мюрщултрал аьлагъужалул къатта ласун бувсса чIунну, хIатта цилла даву хъунмасса гуж тIалав буллалисса, къабигьасса дунугу. Шарда дуллалисса байраннал, батIавурттал кулпат ва гъан-маччами кунначIан кув хъиннува гъан буллалиссар, куннал куннахсса ччаву цIакь дуллалиссар, цалва ссурахъавращалсса, гъансса цайми мюрщултращалсса хIала-гьурттушивруя оьрчIангу так хъинмурди, хайрди бусса, миннал тарбиялувугу му кIанттуя хъинну хъунмасса мюнпат буссар, яла, цалва-цалва кулпатру бувну махъ, оьрчIалгу дачин дувантIиссар укуннасса аьдатру тIисса Саниятлул пикрилулгу ваничIансса хIурмат ххишала буллай бур. ОьрчIру тарбия бавриву, къушлийсса гъилишиву, рахIатшиву, марцIшиву дуруччавриву хъамитайпалул бияла ххишала бакъа хъунмасса бур. Мунияту хъар хъанай бур адаминал оьрмугу, оьрчIал оьрчIшивугу, гихунмайсса миннал кьадаргу. Хъамитайпалий бур хъинну жаваблувсса, щаллу буван бигьа бакъасса бигарду. Даврийнгу занай, каялувшиннарал аьй къадучIанну цилла давугу дуллай, ичIаллилссагу буван хъирив лаллан хъунмасса гуж ва гъира аьркинни. Ми цимурцарив дур Саниятлуву. Хъамитайпалуву ми цимурцаннух­сса гъира-шавкь лещан къадитансса адаминагу чIарав ушаву, дуллалимунивугу ка-кумаг буллалисса, кабакьу буллалисса, мугу бур оьрмулул талихI. Мукунсса ласгу, ххаллилсса ппугу ур МахIаммадкьади. Вайннал дянивгу бур бакIралгу ххуйсса, аькьлу-кIулшилулгу бувччусса душ Асия, ниттиву кунма артистнал гьунар бусса, оьрмулул шиннаха къалавхьхьусса цIу бусса ва ляличIийсса хъярч-махсартту буллалисса арс Аьбдулкьадир. Асия бур дуккавриву хъинну итххявхсса, думуний гьашиву къадурну, цIу-цIусса кIулшивурттах мякьсса, гьарцагу чулуха итххявхсса душ. Асия дуклай бур марцIсса ххювардай, ванил уттинин олимпиадарттай, личIи-личIисса конкурсирттаву цимилгу бувгьуну бур цалчинсса кIанттурду. Ми хьхьичIуннайшивурттая чивчуну буссия жулва кказитрайгу. Асия занай бивкIссар республикалий ва билаятрай хьхьичIунмунин ккаллийсса Каспийскаллал художествалул школданийн, къуртал бавай бур мукунма язимунин ккаллийсса Каспийскаллал С. Агабабовлул цIанийсса музыкалул школа. Мукунма багьну бия ва тхэквандолухунгу. Асиял къуртал бунни 8 класс. Аьбдулкьадир дуккавривугу хIарачат буллай, лахьлай ур ингилис ва аьраб мазру, агьну ур спортрахун, мукуна занай ур музыкалул школданийн, гитара бишлай. Аьбдулкьадир усса кIанай хъяхъаврил ххинчурду дарчIайссар. Асия цуксса бурив най буна хIала къабуххайсса, паракьатсса, хьхьичIун бурувгсса, муксса ур Аьбдулкьадир инсаннащал хIала уххайсса, цалва хъярчирдайну, цIу бусса мукъурттийну цува цалчин ккавксса инсан ясир увайсса, цалва хъунмур ссихлуссагу яхши-хаш бувайсса. Вайннан хъинну ххирар Лаккуялу, хаснува Аьбдулкьадирдун, ва хаснува зунттурду, жанаварт. Оьрмулул бугьарасса инсантал буний, гъилишивугу, паракьатшивугу, аькьилшивугу дикIай, миннучIан кIункIу тIунгу бикIай оьрчIру бикIу, жагьилми бикIу. Вайгу Кьукнив цала ттаттачIан МихIинмалучIан ва бавачIан КалиматлучIан чIявуну лагайссар.
Кьукнив цIусса къатри буллай бур вайннал кулпат. Къатри давугу, туну, тIааьнсса даву дунугу, цикссагу нервардугу, гужгу ласай­сса захIматсса даву дур. Дунугу, гъирарай зий бур къатраха, цивппа шагьрулий бунугу, усттартал зий, даву най дур.
ЦIакьсса бавкьусса кулпатрал кьюлтIшиву ссавур тIисса суалданунгу, Саниятлул, цинна хасъсса пурмалий, пишлищал учай:
— Ттун чIявуну баяй калима «талихI, ччаву — му кIия куннах кув бурувгсса чIун дакъарча, кIиягу ца чулухун бурувгсса чIунни» тIисса. Мяйжаннугу, му мукун бур. Лас ва щар ца чулухун бурувгун бухьурча, бур талихIгу, куннан кув бувчIавугу. Амма гьарцама цалва пикри, цалла ургаву яла тIайламунин ккалли дуллай, цаманал тIимуних къулагъас къадуллай ухьурча, миккур аьлагъужа, къалмакъал. Шикку ттун укунсса анекдотгу дакIнийн багьунни. Лас ва щар мудан куннащал кув къалмакъаллай, ца нахIусса гьантта бакъа бивкIун бур. Ца кьини щарссанил увкуну бур ласнахь: «ЧIаххуврайсса къатлува тачIав лахъсса чIу къабаяй, тай нахIуну, хIалимну оьрму бутлай бур. КIул бува иш ссаву бурив», — куну. Лавгун ур му чIаххуврачIан. Ца ппурттуву дагьну ваза, гъаргъун дур, хаварбакъулий ласнал ка дахчуну. Утти байбишинссар питна тIий ивкIун ур ва. Микку лас авчуну ур пюрунтрал касакру батIлай, щарссагу ми батIлан диркIун дур, «ттуща гъаргъунни, нава лакьинна» тIисса лас, «бити, ххирама, нава батIинна, ттуйсса аьйри ва гъагъаву, агар на ва дакъагьансса кIанай дирхьуссания, вища ва къагъагъантIиссия», тIисса щар, гьарцама аьй цайнна ласлай. Миннах урувгун банд лавгун ливчIун ур чIаххучу. УвкIун ур му шавай, увкуну бур щарссанихь: «Ттун бувчIунни иш ссаву буссарив: тайнначIа аьй кIиннайрагу дур, жучIава тIурча — тIайлама гьарцама цува ур», — куну. Мукун, куннал куннан ххуллу къабуллуну, ца мукъуйну учин, компромисс бакъа, кулпат буван къашайссар, — тIий бур Саният.
Амма бигьанма щинчIаввагу къабикIайшиву кьюлтIсса кIану бакъар, га яла нахIумур кулпат­равугу захIматшивуртту, бувчIу-къабувчIурду шайшиву. Мукунсса чIумал ци дару тIисса суалданун, Саниятлул учай:
— Жула ХIажиаьлил учайссар, жагьилсса кулпатру буллай, махъ лахълахъиний: «КIиннанмагу цал архIал сси къабизаннав», — куну. Нагу мукунма учара, мукун къахьурча, иш бигьассар. Ва цал ялагу «компромисс», ци хьурчагу, куннан ххуллу куннал булаву. Махъа нани­сса жагьилтуран ци маслихIат бавияв тIисса вил суалданунгу учинна: душваран — ссавур, личIлулшиву, хъамитайпалул гуж мунил хьхьарашивруву бушиву хъамакъабитаву, цивува адаминалнияр ххисса гуж бухьурчагума, чIалачIи къабуллалаву. Лас-щарнихь — куннал хIурмат куннал баву, чIаравманавусса аьйрдах, диялдакъашивурттах къалуглай. Аьй дакъасса цаягу инсан акъассар ва дунияллий, мунияту ваксса-таксса ххаххаву шайхту, анавар къабуклан личIи хьуну, ти-ши щябикIлан, куннал кьадру куннал буллан, зулва буссаннуяр ххуйсса лас-щар хьунабакьинссар тIисса пикрирдугу бат бувну. Къахьунабакьайссар, цанчирча цалла диялдакъашивуртту дакъасса цаягу инсан акъану тIий аьрщарай, — тIий бур Саният.
МахIаммадкьадинал ва Саниятлул кулпат вай байраннащал барчагу буллай, чIа тIий буру вайннан цачIусса лахъисса оьрму, оьрчIал, миннал наслулул хъихъи лавсъсса, ххари буллалисса.