Ца кьиссану бивтсса ххуллу

pz_2ЗахIматрал фронтрай зий бивкIминналгу хъунисса виричушивуртту дурссар Бюхттулсса Ххувшаву гъан дуллай. Му Ххувшавриву биялсса бутIа бивхьуссар шамийла захIматрал фронтрайн лавгсса ШавкIуллал шяравасса Тумалаев Хизри Данияллул арсналгу. Бюхттулсса Ххувшаврил юбилейрал хьунийн ШавкIуллал шяравусса захIматрал цаймигу ветерантуравух Хизригу лайкь хьунни юбилейрал медальданун.

Бадрижамал Аьлиева
Увну ур Хизри 1924 шинал сентябрьданул 28-нний Лакрал райондалий ШавкIрав. Буттал шяравува школданийн лавгун, байбихьулул школагу къуртал бувну, гихуннайсса дуккаву Хизрил дачин дурну дур Гъумучиял дянивмур даражалул школданий. Микку 7 классгу къуртал бувну, увххун ур Гъумук педучилищалувун. Му къуртал буваннин байбивхьуну бур Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви. Хушрай дяъвилийн гьан ччисса Хизри къаувцуну ур, бугьарасса, инвалидсса нитти-буттах урганма акъану. Училищалул 2-мур курсирай уна, увцуну ур захIматрал фронтрайн, Къумтуркъалалив, душманнал танкардайн къаршисса каналлу дуклан. ХIат-хIисав дакъасса халкь бивкIун бур ча-чунгу зий, душманнан ххуллу кьукьлай. Микку зий биялсса хIалгу бувну, увкIун ур Хизри бу­ттал шяравун. Нитти-буттал ялун увкIун 3-4 гьанттавагу бан къаивтун, повестка дуркIун дур цIунилгу захIматрал фронтрайн, ва ххуллухрив — Къаяккантлив балугъру бугьайсса кIанайн. Му чIумал исполкомрал председательну ивкIун ур Увратусса МахIаммадсадикь, секретарьну — ГьунчIукьатIатусса Юсуп Къушкъунов. Миннал Хизрийн тапшур бувну бур мукунма захIматрал фронтрайн нанисса цаймигу жагьилтал: ШавкIратусса Рамазанов Шяъван, ЯрахIмадов ЦIаххуй, Къаяев АьбдулхIамид, ТIулизматусса ТIагьир. Ванайн тапшур бувминнавух бивкIун бур Вираттатусса, Бархъаратусса оьрчIругу.
— Га чIумал паспортру къаби­кIайва, инсаннал цIа-бакI, ув­сса чIун, часса уссарив чивчусса справкартту дулайва шяраваллил советрал. Ми документругу, Анжиливсса командировочныйгу, аьркинсса цайми чагъардугу ттухьхьун буллунни — буслай ур Хизри.
Цал Гъумукун, кIиччагу, пургъундалий цалва ххуллийх букан­сса ччатI, му-тагу дирхьуну, бахьтта бавчуну бур ялавай. Урмав ца ппалав хьхьугу дуртун дур. Щурагьун бивну, микку патирдануву хьхьугу дуртун, лавгун муххал ххуллул станциялийн, лавхъун бур Анжиливсса поездрайн. Цахьхьунма Рыбтрестрайн буллусса чагъарданущал МахIачкъалалив Пушкиннул кIичIиравусса къатравун лавгун бур хъунаманачIан, аьркинмур лащу-щаллу дуван. Рыбтрестрал хъунама ивкIун ур Иткин тIисса инсан, мунал бувсун бур Хизрихь гьунттий кIюрххила цивппа Къаяккантлив тIайла буккантIишиву, балугърал промыслалийн. Мува кIичIираву царай къатри диркIун дур лув подвал, ялув ттучан бу­сса. Му подвалдануву, лув нахьгу дирчуну, гьантта бивкIун бур вай, бакIрацI цала вещмешокругу бивхьуну. КIюрххил вайннал хъирив увкIун ур ца жагьил. Лавгун ми­чча муххал ххуллул станциялийн, Къаяккантлив биян бувну бур вай. Микку зий, лодкардай, къер­ттавун балугъру бугьлай бивкIун бур. Хъунисса базарду бивкIун бур, миккун аьравалттай балугъру ххилай, цементрал бавкьусса кьаллавун бичайсса бивкIун бур, къат балугърал, къат цIил дуллай. Мигу фронтрайн тIайла буккайсса бивкIун бур. Мукун зий тамансса хIал хьуну бур. Махъ увкIун ур вайннал хъирив гава зузала. Бувцуну махъунмай Анжилив, гава подвалдануву хьхьугу рутан бувну, Хьхьирил портрайн биян бувну, тиччагу пароходрайн лахъан бувну, тIайла бувккун бур. Най, най, бивну бур вай Аьшттарханнайн. Тиччагу, Волгалийх тихунмай, Сталинградуллал чулинмай бачин бувну бур. Му даралуву бивкIун бур Волга неххал тий-шийсса шяраваллаву ялапар хъанахъисса инсантал базаллувун, аьркиннийн буцайсса неххал жамирду, чулух ххурупIайрттугу дусса. Муний щябивкIун, Астраханнал областьрайсса Оранжерейное шяравалличIасса Оранжерейный рыбокомбинатрайн бувкIун бур. Цайнма тапшур бувсса оьрчIругу микку кьабивтун, Хизри лавгун ур чагъардалсса, документирттал хIакъи-хIисавртталсса буван. Мукун, документиртталмур масъалагу щаллу бувну, байбивхьуну бур вайннал миккумур захIматрал ххуллугу. Буччиннин букансса ччатI къабирияйсса бивкIун бур, карточкардай гьантлун дуллусса ччатIул 800 граммрагу щаллуну къадукайсса диркIун дур оьрчIал. БакIрачIан уттигу ци кьини дукка­вив къакIуллича тIий Хизрил, миннуя чансса махънингу букьайсса бивкIун бур. Дукралунгу балугъирттал бакIурдия дурсса накь (уха) хIачIайсса диркIун дур гьарца кьини. ОьрчIайн лякьлулсса диллай (дизентерия), цикссагу ккавккун бур тих вайннан, инжит хъанай, хIалдания лаглай.
Ахиргу зана хьуну бур вай шаппа-шаппай. Му чIумалгу, школардай учительтал биял хъанай бакъар тIий, Хизри дяъвилийн гьан къаувну ур. Педучилищалул директорну бивкIун бур Ахккуева Шуаьнат, ОНО-рал хъунаману — Аьбидин тIисса адамина. Мунал Хизрихь увкуну бур, учительтал биял хъанай бакъа, миннан­сса курсру тIитIлай урача, шиву дуклан ачу куну. Мигу къуртал бувну, Хизри тIайла увккун ур учительну зун Хъурхърал 7 шинал школданийн. Муния махъ Хизри зий ивкIун ур Лакрал райОНО-рал инспекторну, щархъал школардал ялтту уклай, махъ – «запасной учительну». Дяъвилул шиннардий зий ивкIун ур ТIулизуннал школданий дарсру дихьлай, школданул каялувчину. Дяхтта дарсру дихьлай, хьхьувай агьалинан буккин-чичин лахьхьин буллай (ликбез). Му шяравува кулпатгу бувну бур. Миннал дянив 2 душгу хьуну бур. Амма шиннардивун ташу ливну бур.
Хизри Тумалаевлул захIматрал книжкалийсса чичрурду чIярусса дур. Хъунив хьусса, мушакъатсса нитти-бутталсса, махъминналсса буллан укуннарагу кьянатсса захIматсса шиннардий бигьану бивкIун бакъар. Маэшат биял къахъанай, учительшивугу кьаритан багьну бур. Цалва захIматрал ххуллий Хизри зий ивкIун ур чIявусса кIанттурдай, миннувух — Ккуллал райондалул промкомбинатрайгу. Микку ванал сакин бувну бур цимивагу цех (янна дуруххайсса, бурчул, муххал давур­ттал ва м.ц.). Зий ивкIун ур Лакрал райПО-рал складрай. ЦIунилгу педагогналмур давричIан зана хьуну, зий ивкIун ур Гьущиннал байбихьулул школданул каялувчину, КIувурдал арулла шинал школданий. Гьущив зузисса чIумал бувну бур кIилчинсса кулпат, бувцуну бур цалва шяравасса, Буйнакскаллал педучилище къуртал бувну бувкIсса Гугьарша тIисса душ. Шиннардивун Хизри Тумалаев зун ивкIун ур Гъумучиял дянивмур даражалул школданий директорнал хъиривчуну ва захIматрал дарсирал учительну, махъ — мукуна вава школданул за­вучну ва байбихьулул классирттал учительну. Му школданий зузи­ссаксса хIаллай Хизрил цикссагу дуклаки оьрчIан лахьхьин бувну бур машина бачин буван, «вождениялул» дарсру дихьлай. Щурагь шупиртурал курсру бувккусса Хизрин му даву ххишалану кIулну диркIун дур.
Хизри ивтун ур ШавкIуллал «ЗахIматчи» колхозрал председательну. Гихунай зий ивкIун ур му колхозрал экономистну,яла — ТIулизуннал ва ГьукIурдал шяраваллугу духлахисса ШавкIуллал шяраваллил советрал председательну. Ми шиннардий, колхозраву дикIу, шяраву дикIу, Хизрил цикссагу хъин-хъинсса давурттив дурну дур. Ванал председательшиврулу ШавкIуллал колхозрал хьхьичIунмай цукссагу хъит куну бур.
Махъ Хизри Даниялович ивтуна жул, Шахьуйннал, колхозрал председательнугу. Му чIумалгу мунал дурна итталун дагьансса диялсса давурттив. ДакIнийри, Кумиял щарнил хьхьичI бацIан бувсса комбайн мунал Шахьував бучIан бувсса чIун. Хъунмава хъунмасса комбайн неххал ялтту бивхьусса ламуйх цукунчIав къалахъанссия. ШавкIрату Хизрил бучIан бувну механизатортал (Эфендиев Чумарт, Ибрагьимов Ибрагьим), комбайн шяраваллил хьхьичIсса къурув лахъан бувна Карашращалсса дазуйсса неххамачIухсса захIматсса ххуллийх. Дургьуна Хизрил къалмул хъуру, шяраваллил инсантуралми хъуруннилссагу бувна, ччарду тIий, цамур тIий. Цува му къуллугърая нанисса чIумалгу, мува ххуллийх лахъан бувну комбайн неххал тия чулийн, бивкIний бацIан бувна. Аьркин хьусса чIумалгу, Хизрил ШавкIрату техника тIий, механизатортал тIий, цалва оьрчIая байбивхьуну, кумагран бучIан байва. Шахьуйннал шяраваллил инсантуран Хизри ца цала шяравачу, ца уссу куна ххиранугу, хIурматрайгу ия.
Хизри мукуна зий ивкIун ур ОКХ-лул (Отдел коммунального хозяйства) заведующийну. Идарарттайн отопление дурцуну, му чIумалгу мюнпатсса давурттив дурну дур.
Пенсиялийн увккун махъгу, пенсион отделданул тавакъюрайн бувну, зий ивкIун ур шяраваллил инсантурайх пенсияртту бачIлай.
Хизрил бувсса захIматран кьимат бишлай, хIукуматрал ванан дуллуну дур чIярусса бахшишру, медальлу.
Бусрав-барчаллагьращал дакIнийн бичлай ур Хизри оьр­мулуву цала чIарах бивкIсса, ка-кумаг бувсса инсантал, цал бунагьирттал аьпа баннав тIий.
Хизрил ва Гугьаршал дянив хьуну бур 7 оьрчI. Ми, нитти-буттал ларайсса кIулшивурттугу ласун бувну, шагьрурдай гьарцама къатралгу щаллу увну, ххуй-ххуйсса давурттай бур. Минная бивзунни Хизри ттаттал ххаришиврунсса ирс.
Барчаллагьрай ур Хизри хIукуматрайн, цалва захIматран кьимат бивщуну тIий, цахарасса аякьалухлу.
Барча Ххувшаврил 70 шинал юбилей, хIурмат бусса Хизри Даниялович! ЦIуллуну-сагъну, вилва ххирасса кулпатрал, оьрчIал, миннал наслулул дянив, вила ссищал ва уссищал Ххувшаврил байран ттигу цимиллагу хьунадакьинсса цIуллушиву дулуннав вихьхьун.