КIивагу дяъвилул талатала

pz_17Ххувшаврил байран гъан хъанан дикIайхту, бусраврай дакIнийн багьлан бикIай ттунгу Ватан дуручлай аьрай талай бивкIсса, дяъвилийгу, шяраву захIматрал даврийгу дакIнийхтуну зий, халкьуннал дакIурдиву хIурматрай ливчIсса шяраваллил чиваркI. Мукунминнавух – Щамххалов Мяммагу.

ПатIимат Рамазанова
Му 1-мур Украинский фронтрал аьскар хIисаврай дяъвилул цIаравух увксса, Япониянавумур дяъвилийгу гьуртту хьусса, Польша, Чехословакия фашистътурая мурахас буллай ивкIсса инсан ия. Школалий ччя-ччяни дуклаки оьрчIру хьунабакьайссия Мяммащал. Му дяъвилий цанма ккавксса иширттая буслан икIайва. Цувагу угьара хьуну махъгума саллатIнал журат ду­сса, лазилавкьусса, кьярш ивкIсса адамина икIайва. Лайкь хьуну ия Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур ва 2-мур даражалул орденнан, Славалул Ордендалун. Дия мунал «За отвагу» хIаласса тамансса медальлугу. Мямма Щамххаловлул дустал-гьалмахтал архсса оьрус шагьрурдая бучIайва шяравун. Украиннаву, Винницкаллал областьрайсса Хмельник тIисса шагьрулия увкIуна Мяммал командирну ивкIсса Горбунов Яков Иванович. Мунал шяраваллил жяматрахь барчаллагь куна ккулла щуну оьттуцIа хъанахъисса ппурттуву цува мукьах ивщуну ххассал увсса Мяммахлу.
Командирнал хIурматран мунал цIа дирзсса Якьуб тIисса арсгу уссар Мяммал.
1971 шинал январь зурул 24-нний дуснайнсса чагъарданий укун чичлай ур Яков Иванович: «Ххирасса Мишай! (Аьрали дустурал ванайн Михаил, Миша чайсса бивкIун бур). Телевизорданувух «Кавказец с Цада» тIисса передачалий ккаккан дунни ЦIувкIуллаясса сюжет. На хъинну ххари хьура ттула хъинсса дуснал шяравалу ккаккан даврияту. Февраль зуруй на цIунилгу Львоврайн най ура ДенисовлучIан, гъинттул тIурча на вих ялугьлай уссара, вищал архIал жува талай бивкIсса кIанттурдайх букканшиврул. Чара бакъа биянну Каменец – Подольскалийнгу, батIин шайми аьрали дусталгу батIинну. Жува чара бакъа кунначIан кув лага-букIлан аьркинссару жулла аьрали дусшиву хъиннура цIакь хьуншиврул. Жулва оьрчIругу жува кунма цIакьсса дустал хьуннав тIий ура, ттул аьрали уссу Михаил!».
Цаймигу аьрали дустуралсса чагъарду яхьуну бур Мямма­хъанний. Кулпат Басиратлул ва оьрчIал хIурматрай ябувну бур Мяммал архив.
Бур Киеврал областьрайсса Белая Церковь тIисса шагьрулиясса Авдеев Михаил Владимировичлул чагъарду, бур цайминнаягу, Мурманскалий­сса, Ленинградраясса гьалмахтураягу. ЧIявуми бур Украиннава. ЦIунилва цIунилгу кьурчIи бизлай бур совет билаятрал чиваркI ца хьуну фашизмалул ххутIаща ххассал бувсса Украиннаву хIакьину дяъвилул гъургъаза душиву.
Мямма Щамххаловлул оьр­мулул ххуллия бувсун бур «Освобождение Оттавы» тIисса луттираву мунал аьрали дус Денисов Яковлул очеркирдаву. Мямма Щамххаловлул Мурманскалийсса аьрали дустурая ва дуклаки оьрчIая чивчуну бур тайннал шагьрулул кказитрай.
«Разведрота – яла сивсуминнал, яла кьянкьаминнал кIанур. Ццах бакъасса зунтталчу Мямма Щамххаловгу сивсуну талай ивкIун ур душман хьхьуцанттувун акьин, щаву дирну оьлицIал хъанахъисса командир къакьаивтун ур мунал, цалвамур оьрмулун нигьачIин дуна. Му ишираву ккаккан дурсса чувшиврухлу лайкь хьуну ур цалчинмур даражалул Славалул ордендалун», — чивчуну бур Мяммаятусса «Ццах къакIулсса разведчик» тIисса очеркраву.
Цува талай ивкIсса 126-мур битултрал полкрал (ЛГСК-лул) Ветерантурал советрал оьвкуну лагайсса ивкIун ур Ленинградрайн, «Аврора» жамилий аьрали дустуращал хьунаакьин. Ми хьунабакьавурттаясса бю­ххансса асардая Зиновий Фильштинский тIисса гьалмахчунал чагъардугу яхьуну бур Мяммал архивраву.
«Ппу 1947 шинал зана хьу­ссия буттал шяравун, дяъви къуртал хьуну махъ кIира шинайсса Чукоткалий старшинану къуллугъ буллан ивтун ур му. Бутта шяравун учIайхту, ххаришиврул буттал ниттин маз хъамабивтун бивкIун бур, щаллусса нюжмардий маз бувхIуну дуссия тIар, мискин, — дакIнийн бутлай бур Мяммал душ Мисиду. – Бутта буслан икIайва цуксса ккаши-мякь бухIан багьссарив, цукунсса къизгъинсса талатавуртту най диркIссарив. Та дяъвилул цIараща ххассал хьуну, нава укунсса кIанттайн къаукканххива, оьрчI-душ карав бишин нясив къахьунххива тIун икIайва. Ца-цасса ххуй-ххуйсса гьалмахтал дяъвилул цIараща ххассал къавхьунни тIий, чIявуну буруккинттай икIайва. Жун хъуннасса ххаришиву дикIайва буттал оьрус дустал шяравун бувкIний. Иттав макь гьурххи шайва ми, чIувну хъямаларду багьлай, хьунабакьлакьинигу, личIи хъанахъинигу. ЦIакьсса дусшиву дия буттал ва гьалмахтурал дянив. Цана кIилчинма арс увайхту, командирнал цIа Яков (Якьуб) дирзуна арснан. КIиягу язими дустурал, Горбуновлул ва Денисовлул, Яков тIисса цIа дия кIинналагу.
ДакIний бур, кьунниялай ду­ссух дяъвилул ишру дакIнийн бутлатини бутта ва мунал гьалмахтал, жува киноравусса иширттая бусласисса кунма хъювсул буклай бивкIсса. Аьрали кинорду ххалдуллалитаригу хьхьичIух занан дикIайва буттахъая бавми хаварду хIаласса суратру.
1953 шиная шинмай шяраву гьар кьини хъанахъисса ишир­ттая бусласисса таптаргу бачин бувну ия ппу».
«Дяъвилий царагу талата­ву нигьачIаву дакъасса къа­дикIайва, ккуллалун рахIму-цIими къакIулссар, цума утарчагу личIишиву дакъассар, тIун икIайва аьпа биву, — тIий бур МахIачкъалалив чIавама арсначIа яхъанахъисса Мяммал кулпат Басират. «Дяъви тIисса махъ цуппагу оьттул кIунтIа тIисса махъри, гьарцагу талатавриву ласайкун ка ларсун икIайссияв ттулва оьрмулияту, цукунчIав та дяъвилул цIарава нава сагъну личинссара тIисса умуд бакъая. Аллагьнайн цайнма щукру, буттал шяравунгу зана хьуну, оьрчIругу хъуни бувну, пенсиялийн укканнин зунсса кьисматгу буллунни. На кIива-кIива дяъвилул цIаравух шаппай ххуллу лавсмара, талихI бусса ухьунссара», — тIун икIайва.
Амма цалла жандалий дяъвирдал кIусса гьиву дур­хIушивриясса ххаришиву ккаккан дансса мугьлат къашайва, Ватандалухлу жанну дуллу­сса дустурал симанну хьхьичI дацIлай, дакI къума дуллан икIайва».
Мямма Щамххалов ия цала къабигьасса оьрмулул опыт жагьилминнан лахьхьин буллали­сса насихIатчи. Мунал дирхьусса оьр­мулул дарсру шяраваллил жяматран хъамакъаритантIиссар. ХъамакъабитантIиссар Совет билаятрал душмантал лихълахъи бан оьрмулия ка ларсун талай бивкIциригу