«Жу жандалий хIайп тIий бакъассияв»

1942 шинал сентябрьдания тIайла хьуну нава армиялийн гьаннин (июнь 1943 ш.) ттуйхчIин кIул бувну, бувгьуну, органна­хьхьун тапшур хьуссар 7 шпион, диверсант, дезертир.

Школалий зий унува ттун ччай бия Александр Покрышкин ва Иван Кожедуб кунасса летчик-штурман хьуну, душманнащал талан гьан. Та чIумал миннал виричушиврия чIявусса чичлай бия. На ца шинал мутталий 6 аьрза чивчуссия Ккуллал райвоенкоматрайн, капитан Орловлуйн ва хъунама лейтенант Ефановлуйн, хушрай аьрайн гьан увара тIий. Му чIумал, циванъяв къакIула, Дагъусттанная аьралуннавун буцлай бакъая. Февраль зуруй 1943 шинал ттуйн дуркIуна аьрали комитетрал жаваб: «Жу ина, муксса гъирану ухьувкун, аьрайн гьан авияв, утти ихтияр дур армиялийн гьан бан, амма вил оьрму ттигу чIивир, 17 шиннагу хьун дурар», — тIисса.
На хIакинтурачIан занай, райисполкомрайн аьрза чивчуну, ттул оьрму чIивину багьну бур, комиссия бувну тIайла бацIан бара тIий, ттуламур бацIан бувссия. 1926 шиная 1924 шинал увшиврий ккалли хьун, Советрайсса чичру даххана дурссия. Военкоматрал ттухь увкуна, мартрал дайдихьулий хушрай наниминнащал ачин хIадурхьу, куну. Ттул ххаришиврул дазу дакъая. ДуркIуна добровольцынайн повесткарду, амма ттуйнсса дакъар. Ххалбарчан, ттун кIанай школалий зунсса учитель акъа тIий, дуккаврил шин къуртал хьуннин махъун дуртун. Му даву тIайла дирзун, ттун къа­ччан къабивкIуна.
Июнь зурул 2-нний 7-мур классрал дуклаки оьрчIая махъра-махъсса зоологиялул экзаменгу кьамул дурну, хъиривмур кьинива райондалия 24 инсан лавгру дяъвилийн. Ттун ххива нава летчик хьун нани­сса. Буйнакскалийн жу лавгру, кьайгу аьравалттай дирхьуну, бахьтта. Гиккун бияйхту бакIру бивчунни, лахъшиву ва кIушиву дурцунни. Ттул лахъшиву дия 156 см. кIушиву 49 кг. (армиялува зана хьура, лахъшиву – 170 см., кIушиву – 84 кг. дуну).
Буйнакскалий жун артистурал концертгу ккаккан дурну, ца пьесагу бивхьуна. Га пьесалуву ца аьрайн лавгсса жагьил хIилларду дуллай, къашавай ура тIий, шавай ливхъуна. Шавай га ияннина органнал ганал нитти-буттайн, гьалмахщарнийн баян бувна цала оьрчI яхI бакъашиву дурну, аьрая ливхъсса. ОьрчI увкIуна шавай. Я нитти-буттал, я гъан-маччанал ганахь аврав къаувкуна, гьалмахщаргу ганах бурукъавгуна. ОьрчIал гьарцаннахь багъишла итияра куна, ттуща кьадарсса даву дурккунни, чIун дулара, на гъан-маччаналгу, хIукуматралгу хьхьичI ттула тахсир шюшинна, цIанава аьрайн лавгун, тIий. Амма ялагу ганахь цучIав зума къаавхъуна. Аьралий трибуналданий суд бувна, тахсир шюшин штрафной батальондалувун фронтрайн гьан уван. Ва пьесалул чIявусса дяъвилийн наниминнахь дарс дирхьуна.
ХьхьичIа-хьхьичI на армиялуву агьра Ттуплислийн, ттун тикку летный училище бусса ххива. Ххалбарча, бивчуру зенитный артиллериялувун. На пашман хьура. Чичав полкрал командирнайн аьрза, на летчик хьунна тIий, хушрайра аьралуннавун увкIсса, на летный училищалувун гьан ара тIий. Ттул аьрза щаллу къабувна. ДакIнивун пикри багьунни, нану разведчик хьуну, гьунар ккаккан бувну Герой хьун тIисса (шавату нанийни нитти-буттахь, уссурваврахь увкуссия, Советский Союзрал Герой къавхьуну къаучIанна, куну).
ХьхьичI ттуяту хьуссар гьавалул разведчик, му давугу лар­хьхьуссар кIива зурул мутталий. Ттуплис буручлай буна, тикку на лархьхьуссия цинярдагу душманнал самолетирттал журарду: куццух, чIуних бурувгун, ми кIул дайсса куц, миннуйсса ярагъ, цумур самолетрал ци зарал бан бюхъайссарив, анаваршиву, лахъну леххан бюхъаву.
Август зурул ахирданий жу бачин бунну фронтрал передовойлийн душман РостоврачIан ияннин лихъан увсса чIумал. Цалчин дяъвилуву гьуртту хьура на Красноармейская ва Есеноватая тIисса Ростоврая арх бакъасса шагьрулучIа. Ростоврая 20 км. архсса кIанай аьрали позициярдай бусса чIумал, 415 зенитно-артиллерийский полкрал 3-мур батареялул разведкалул хъунамасса ттун хьхьичIра-хьхьичI кIул хьунни Ростовуллал чулиннай душманнал 10 самолет нанисса. Цахъис гъан хьунгу диртун, жул полкрал 6-вагу батареялул ттупал цIу лачIун дунни самолетир­ттал чулухуннай. КIай 10 самолетрая 4-нницIух цIу ларчIуна. ЛирчIмигу, цавагу бомба бутан къабювхъуну, махъуннай хьуна. Яла жуйн амру бувна Красноармейская тIисса муххал ххуллул узелданий лахъсса кIанай хIисав ласайсса пункт буван, амма та шагьрулул хъунмур кIанай немец бия. Ттула шамагу разведчикнащал жу бивру шагьрулувун ва цакуну хархавар бакъа немецнащал хьунабавкьуру. Тикку жун битавуртту дан багьуна, гранатарду палцI дан, штыкругума ишла бан. Анаварну гуж ялун бивну, немец лихъан бувна. Укуннасса немецнащалсса хьунабакьаву хьуна Есеноватая тIисса хъунма­сса муххал ххуллул станциялийгу. Ттунмагу хавар бакъа гьарца дурсса виричушиврун полкрал командованиялул ттунгу, ттул гьалмахтурангу барчаллагь баян байсса бивкIун бия. Тай дяъвирдаву гьуртту шаврин ва душманнал самолетру цила чIумал кIул дурну гьан къадитаврин на лайкь увра «За боевые заслуги» тIисса медальданун ва ттун баян бувну бия 32 барчаллагь.
ХьхьичIунмай най, яла жу гьуртту хьуру Енакиево, Сталино, Чаплино тIисса шагьрурду тархъан баврил цIанийсса дяъвирдаву. Душманнал хъирив хьуну най, бивру Днепр неххайн. Неххал жуламур чулийсса Сухачевка, Нижний Амур поселокругу мурахас дурну, жу талатаву дарду Нижнеднепровск ва Днепропетровск шагьрурду мурахас буллай. Яла жул II корпусрал 415 полк бацIан бувна Днепр неххайх бихьлахьисса понтоннай ламу душманнал самолетирттая буручлай. Тикку дурсса виричушивурттангу ттун дуллуна медаль «За героизм».
Яла ттун кIул хьуна воздушный разведкалия полевой разведкалийн гьан ччисса ухьурчан, мунахьхьун ихтияр дуллалисса. Днепропетровскалий на увцура полковой разведкалийн ттула дус СантIуев Аьлиллущал. КIийла-шамийла тавакъю буллалисса докладнойрду чирчуну махъ, ттухьхьун ихтияр дуллуна полевой артиллериялул разведкалий гьан.
Щебекино тIисса шагьрулий 15 гьантлий хIадур хъанайгу бивкIун, жу бивчуру фронт­райн ВаршавалучIан гъансса Сандомирский плацдарм тIисса кIанайн. Люблино, Хели, Сандомир ва цуппа Варшава мурахас бавриву гьуртту хьура 1-мур Белоруссиянал фронтраву, 8-мур гьавалул армиялуву.
На яла агьра полкрал разведкалийн. Жуй, разведчиктурай, бурж бивхьуна Франкфурт шагьрулучIан бивну, тикку загьрусса задру итадакьлакьисса завод бурив ва гиву зузи бувну жулва ясирталгу бурив ххалбан. Жугу кIул барду, мяйжаннугу, иприт, луизит тIисса загьрусса затру дуккан дуллалисса заводраву ми газирдал хъуннасса луртан дусса. Махъунмай зана хьуну нанийни ца «мазгу» угьарду, амма лявкъуна чех. Та даврихлугу ттун шамилчингу дуллуна медаль «За героизм». На уссияв разведовательно-вычислительный отделениялул командирну. 1-2 гьантлийсса душманнал та жу бусса кIанттайн гьужум бувна. Жул къарал бай пункт ппив-ххив бувна, сайки цинявппа ливтIуна. КIивагу ччан кьувкьу­сса Кодотков тIисса чIивима лейтенантгу контузить хьуну, кIулши дакъа агьсса нагу личIаннин. Жущалсса связь дакъахьувкун, жу цинявппа ливтIуссар тIий, командованиялул ттул кулпатрайн тилгу гьан дурну дия. На лявкъуну ияв цамур дивизиялул санитаркан. Ттухь увкуна, шаппай чагъар гьан бува, вил тил ларгссар, куну. Нагу, посылкагу гьан дурну, чагъар чивчуссия. Та дяъвилуву на лайкь увунна «ЯтIул цIукул» ордендалун.
Бивру жу Лебус тIисса Германнал шагьрулийн. Разведчиктураясса тIалавшинна хъунна хьунни. Полковая батареялул командир къазахъ НурмахIаммадов НурмахIаммадлуйнгу, жул взвод­рал управлениялийнгу амру бувкIуна муххал ххуллу лавхъун, Берлинналмур чулух плацдарм дугьан, къарал байсса блиндаж дурккун, разведка дачин дан. Амма цичIар чIалачIисса дакъа дуна, жу бусса кIанайн аьрщаравату кунна снарядру кьатI хъанай дур, цукунчIав хьхьичIунмай су­кку хьун бюхълай бакъар. Хьхьувай разведкалий гьан багьуна. Ххалбарча, немецнал хъунмасса Барский домраву мукьра яла хъуними «Пантера» танкарду кIучI дурну, къатри зунттул хъачI кунна чIалачIи дурну, тива танкарду, снарядру итадакьлай. Тара хьхьуну армиялул штабран кIул бувну гьарзат ппив дурна.
НурмахIаммадовлул амру бувна связистнайн, мукьав ххаллал кIутIгу бавхIуну, ххярклий ххуллийн учIан, яла бакIух лаикIан. Амма связист, дахьа сукку шайхту, кIива ккулла бакIрайн щуну, ивкIуна. Амру бувна кIилчинма связист-радистнайн, тагу ххуллучIан иявайсса чIумал мива ккуллардал увтуна. На, 50 метралул урчIа чулухунайгу хьуну, ххуллу лахъан хIукму бувссия. Соловьев Ваня тIисса разведчик рациягу мукьав ларчIун ххярклий авчуна, тагу тIайланма къюкIлийн ккулла щуну агьуна. Ссибивзсса куна хьуну, утти амру биттур къабувнува личIавай бурхха тIий, капитан НурмахIаммадов цува авчуна ххярклий телефондалул кабельгу ххюрхху бувну. Телефондалул аппаратраха зун икIайхту, «Ой» кусса чIугу бувну, командир агьуна. ДакIнивун хъиннува зид багьуна душманнайн, на шатта куна лавгра командирначIан. КъюкIличIах лавайгу, ттиликIрахухгу оь най бия. Оь къабачинну щавурдугу дархIуну, ттуна ххирасса, ттуйнма «сынок» бакъа къаучайсса командир ххассал ан ччай бия. На танахь куссия: «Ттул мукьав лахъу хIаллих, на ина ххюрхху анна», — куну. «Арс, на ивчIантIиссара, щаву захIматсса дур, на итича, занахьу махъунай, ина ивчIарча, батареялул ттуп битансса, вычислитель хIадур дансса цама акъархха», — куна танал.
Ттула ппу кунасса командир ивчIанссар тIий, ттул дакI къума ларгуна. Ссавур дав 5-6 минутIрай. НурмахIаммад ссихI ласлайна ия. Юх, ккулларду ванал къюкIлийн щуну бакъануккар куну, на кIулши дакъасса командир ттула бурхIайн лахъан увну, хIаллих, ххярклий муххал ххуллийнгу лахъан увну, душманнан къачIалачIисса бакIух ивхьуссия. ТацIана мюрщисса 6 ккаччищал­сса чIири аьравалттий Наташа тIисса санитарка бувкIун, ххала­ххивгу бувну, аьра­валттийн лахъан увну, санбатрайн увцуна. Гайннащал нагу лавгссияв. Санбатрай ганавун оь бувтIуна. КIира ссятрава ганавун кIулши дуркIуна. Ттуйн ящайхту, цачIана кIункIу увну, ппай куна. Утти ххирасса ппу, командир НурмахIаммад, на дяъвилийнай ачинна чайхту, га цала кания лирккун бахшишран ттун мусил ссят дуллай ия. Амма ттунсса бахшиш ина хъиншавур куну, на ссят къаларсъссия. КIива зурува Свердловскалия чагъар бувкIуна, хъин хъанай, занай ура тIий. Га командир ивчIан къаивтун, ххассал увну тIийгу ттун 3-мур даражалул «Славалул» орден дуллуна.
Берлиннайнсса гьужум жу байбивхьуссия апрельданул 16-нний 1945 шинал, кIюрххил ссят 4-нний. Му кьини ссавнийсса самолетирттаха баргъ чIалай бакъая. КIира ссятрайсса яла бурган бувну «Катюшарду», гьарца кIанайх цIу лачIун дуруна. Танкарду дия сайки куннийн кув ларну най, чIярусса. ДакIнивун пахру багьуна. Амма Гитлердул, Берлин итакъабакьин, 16 шиная лавай­сса цинявппа арамтурахьхьун ва хъаннихьхьун ярагъру буллуну, ми передовойлийн бивчуна.
Жул полк гьуртту хьуна Фюрстенвальду, Штерков ва цуппа Берлин ласавриву.
Гай дяъвирдаву гьуртту шаврихлу ттун мукьилчингу дуллуна медаль «За героизм». Му цурдагу дия Сталиннуясса. ЛичIи-личIисса шагьрурду ласавривусса виричусса гьурттушиврун 17 барчаллагь буллуна.
Январь зурул 1946-ку шинал шавайн нанисса чIумал 1-мур Белоруссиянал фронтрал командующий Маршал Жуковлул ва аьрали советрал член генерал-лейтенант Телегиннул къулбасирттащалсса барчаллагьрал чагъаргу буллуна…
Тахакьа АхIмадов аьрая зана хьуну ур 2 боевой ордендалущал, 9 боевой медальданущал, «Отличный разведчик», «Отличный артиллерист» «Отличный гвардеец» тIисса лишаннащал, 17 верховный главнокомандующийнал ва 39 полкрал дивизиялул командованиялул барчаллагьрал чагъардащал. Вай цимурца на чивчуссия школалий дуклай бунийва дяъвилул гьурттучинал дуклаки оьрчIахь бусласимунива. Амма ттун мудангу ламус хъанан бикIайва ттула гъанчуная чичин. Дуклай бунийгу, яла, махъ, зузинийгу ттунма хьунабавкьусса цайми районнаяссагу, цайми миллатиртталгу инсантурал гьарца чIумал хъинсса мукъурттийну дакIнийн утай, бювкьугума бай на ганая къачичаврия. Ттула буттал ссурахъу кIулцириннан, дакIнийцириннан тIааьнну бикIаншиврий дакI дарцIуну чичлай бура ва утти Ххувшаврил юбилейрал гьантрай.
Жандалийгу хIайп къакуну, паччахIлугърайгу аьтIийнма бувтссар аьпабивул дяъвилия зана хьуну махъмур оьрмугу. «На зун бюхълай ура. Дяъвилул ппив-ххив дурсса паччахIлугърачIа цикссара арцу духхура, зун бюхъайсса чиваркIуннанма пенсия буллан», — тIий паччахIлугърал цанма бивхьусса пенсиялия ма­хъаллил хьу­ссия, тIий дакIнийн утлан бикIай хIакьинугу га кIулсса оьрмулул бугьарами. ЧIярусса шиннардий зий уссия Хъусращиял школалул директорну. Тай шиннардий Хъусращиял школалул дуклаки оьрчIру Москавлив Щалагу Союзрал олимпиадарттай гьуртту хьуну, хьхьичIунсса кIанттурду бувгьуну зана шайсса бивкIун бур. Тамансса шиннардий зий ивкIссар Казбековлул цIанийсса колхозрал председательнугу. Тай шиннардий колхоз лайкь хьуну дур ДАССР-данул обкомрал Занази ЯтIул Ттугълин. Пенсиялийн укканнин зий уссия учительну. Пенсиялийн уккайхтуварив, 62-63 шиннарагу хьуннин, даву кьариртуна жагьилсса пишакартурахь диялсса ссятру дакъар, вайннангу ччаннай бацIан аьркинссар, тIий. «Тахакьа уссия бунияла жяматрайгу, дуклаки оьрчIайгу дакI цIуцIисса педагог. Къадяъвилийнуча, нахIусса му­къуйну, насихIатрайну бувчIин байва оьрмулулгу, дуккаврилгу, захIматралгу кьадру-кьимат. Дарс къалархьхьуну увкIсса оьрчIан цукунчIав «кIива» къабишайва, дяъви къабайва. Хаснура хъуннасса аякьа дикIайва мащай, къутаннай нину-ппу зузисса оьрчIах. «Вил нину-ппу авлахърай дякъивух, гъаравух, няй-няй тIисса бургъилух ххяп-шап тIий зий буссар, зу дукан баншиврул, лаххан баншиврул, дуккин баншиврул», — учайва иминну. ХIатти ция гихунай дарс къалархьхьуну гьан. ХIайп, Тахакьа кунма, чил оьрчIах цала лякьлул оьрчIахуксса аякьагу, къулагъасгу, дакI цIуцIавугу дусса педагогтал хIакьину бакъасса», — дакIнийн бутлан бикIай ганал дарс дирхьуми.
ХIакьину навагу ччя-ччяни ттухьва нава тIун бикIара: «Ца я битан ан хъина ина, нажагьссавагу ливчIун бурив жул дянив паччахIлугърайгу, жагьилсса никирайгу дакI цIуцIисса чиваркI, хаснува къуллугъчитал», — тIий.
«Инсан ивчIайссар, цIа личIайссар» учай. Вилмур цIагу личIантIиссар миллатрал язисса арсурвавравух. Жугу бюхъай­сса хIарачат банну вил цIанин лайкьсса наслу буккан.
Зулайхат Тахакьаева