Жул ппугу талай ивкIссар

pz_16Жул ппу Къушиев Ибрагьин увну ур 1910-ку шинал ГьунчIукьатIрал шяраву КъушилмухIадхъал Кьурбаннул ва РайхIанатлул кулпатраву. Ванал бивкIун бур 4 ссу ва 1 уссу. Ванан оьрмулул 7 шин хьусса чIумал, цIаллил азар дирну, ца нюжмардул дянив ливтIуну бур ванал нину, ссу, уссу ва буттал нину.
Га чIун цан тачIав хъамакъаритай, тIун икIайва, жухь буслай, нину дирчIаннин цайнна оьвтIий, «уцара му ттул оьрчI ттучIан»тIий дуна, цува цахъис гъан шайхту, «уцара му махъунай, мунайнгу цIуцIаву лахъай», куну, ларгуна тIар. Ниттил лажин хъамакъаритан, га дакIний ритлай икIайссияв тIар, цан ххиватIар га ялагу махъуннай дучIансса.

Ганияр мукьах, буттал шяраву кьурандалий ивтун, буккин, чичингу лавхьхьуну бур. Оьр­мулул 14 шинаву буттал гьан увну ур Ибрагьин ниттиуссищал пиша лахьхьин Томск шагьрулийн. Томскалий ниттиуссин дакI дакьин дуван, га шагьрулува учIаннин, самовар дакьин дуллай ивкIун ур. Хавар бакъа ганаща самовар зия хьуну дур, кIулну бивкIун бакъар ганийх кьютIилу рищун къабучIишиву. Самовар зия хьувкун, цанма танмихI бансса кIулну, ниттиуссу учIаннин, лавгун вокзалданийн, щяивкIун товарный поездрай, лавгун ур Омскалийн. Микку яхъанай бивкIун бур ванал ссу Нажават, ласнащал Мигьрухъал Кьурбан-МахIаммадлущал. Амма ганан кIулну бивкIун бакъар гай Лаккуйн лавгшиву. Мигу къалявкъуну, арцугу дакъа, мазгу ххуйну къакIулну, лавгун ур базаллувун. Базаллуву га чIумал чIявусса лак­рал, гьунчIукьатIрал бикIайсса бивкIун бур цалва-цалва дуссу­къатри (мастерскойрду). Цаннивун увххун, гиву ганан ккавккун ур цала буттал гъанчу Акъихъал Сулайман. Сулайманнул ганахь увкуну бур: «Ачу, ссурахъил арс, ина ча агьра шиккун, инания Салманнущал лавгссияв Томскалийн», — куну. Буттал ганахь бувсун бур цукун ци хьуссарив, ганалгу цачIава ивтун ур, «Салман хъирив учIаннин, ина ттучIа яхьунтIиссара», куну. Нитти­уссугу хъирив къаувккун, мунияр мукьах Ибрагьингу яхьуну ур Сулайманнул къушлий, пишагу лавхьхьуну, зугу зий. Сулайманнул къуш Лаккуйн бизаннин, му миннащал яхъанай икIайссия. Сулайман цала буттауссу куна ххирассия тIий буслан икIайва жухь.
Оьрмулул 27 шинаву 1937-ку шинал увкIун ур буттал шяравун. Бувну бур кулпат ЧIанкIихъал Хизрил душ Аьйша. 1938-ку шинал бувну бур миннан душ Касират. Кулпат ва душгу бувцуну, ивзун ур Ташккантлив. Тикку зун увххун ур «Металлист» цIа дусса артельданийн. Ппугу, нинугу буслай бикIайва дяъви байбишиннин хъинну ххуйсса, барачатсса чIун дикIайва тIий. Гиккура цанна къатригу ларсун, кIилчинмур душ РайхIанатгу бувну, дахьва ххуйну яхъанан бивкIсса чIумал, байбивхьуну бур дяъви. Август зурул 15-нний, 4 ссятраву, Таш­ккантуллал Кировский РВК-лиягу дуркIун дур повестка, къуса ва кружкагу ларсун, хьхьувай, ссят 9-нний, ухьхьу тIий военкоматрайн. Повестка дучIаннин хьхьичI хьхьуну макI ккарккун диркIун дур буттан, цува неххайх лахълай уна, ца ус неххал ларсун ларгун, цува тамур чулийн увккун. Мунан бувчIуну бур цува сагъну зана хьуншиву, амма ка ягу ччан бакъа. Цува ачиннин кулпат­рахь куну бур: «На сагъну зана икIанссара, амма ца базу бакъану, ина на учIаннин Ташккантлияту чунчIав магьара, вичIа яхьунсса арцугу дуссар, зунсса мастерскойгу бу­ссар», куну. Амма ниттилгу, уссилгу шаппайн бачу тIий, жул нину зана хьуну бур буттал шяравун 1942-ку шинал.
Най буна бувцунав тIива бу­ттал Къазахъисттаннайн, гикку военный подготовкагу дурну, тIайла увккун ур Калининский фронтрайн. Талай ивкIун ур 295-й стрелковый полкраву, Москав шагьру буручлачисса. Цалчин щаву дирну дур 6-мур майрай 1942 шинал киямур канийн. Хъин хъанай ивкIун ур госпитальданий 27-мур майрайннин. Госпитальданий щаву хъин дан наниминнащал архIал гьан бувну бур ясирну бувгьусса немецгу. Душман махъунай ищун увсса кIанттурдай миннан хьунабавкьуну бур немецнал складру, дукия ва даруртту бусса. Лавсун ца бинт, дархIуну цалла щаву дирсса кагу, най уна, му санчастьрайн ияннин га бинт кьянкьа хьуну бур. Ургарча, га бивкIун бур гипсращалсса бинт. Хъин шайхту, цалва полкравун зана ивкIун ур. Хъинну захIматсса, ккаши бусса чIун дикIайва, фашистурал атака къадурсса кьини къадикIайва тIий икIайва ппу. Авиация, артиллерия, танкру, гьарзат архIал цIу дирхьуну дикIайва тIар. Мува душмантурал бомбарду бичлачисса чIумал Москавуллал чIарав кIилчингу щаву дирну дур, контузить хьуну, 5-6 гьантлий кIулши дакъа, цува чув уссарив къакIулну ивкIун ур. Миччагу, сагъ шайхту, «Годен к строевой службе» куну, тIайла увккун ур 321-мур гвардейский стрелковый полкравун. Амма госпитальдания итабавкьуну нанисса чIумал, цахьва къабусайва тIива цивппа чун наниссарив. Щябивтун вагоннаву, тIайла бувккунав тIива. Га бивкIун бур январь барз, хъинну дяркъугу дусса, хъунисса мар­ххалттугу бусса. Хьхьувай бивну, куннахь кув цIухлай бивкIун бур цивппа чув буссарив, кIулссагу цучIав къаивкIун ур. Вагоннава бувккукун, цан ккавккунни тIива лагмава, хъунмасса манзилданий, адаминал лахъшиврийсса чIиртту бувну, окопру къадуркна. Цив циняв махIаттал хьуну буссияв тIива, вай тIама ча ларсъссар вайксса тIий. КIюрххил чани хьувкун цан ккавккунни тIива, цивппагу Сталинградрай бушиву, тай чIирттугу ливтIуну микIлавчIсса солдатътурал кьаркьаллаяту був­сса бушиву. Цалла нину диркIуну махъ аьтIун къаивкIссияв учайва, амма гай ккаккайхту, иттату макьгу лирчуна тIива, оьрмулия загьлагу лавгуна тIива. Хъинну захIматсса талатавуртту дикIайва тIива Сталинградрахлу. Январь зурул 8-нний 1943-ку шинал ца Демазка тIисса шяравалу душманнаща ларсун, бигьалаглай буна, хьхьуниву бизан бунни тIива леххаврий цув усса взвод. Душманнан ца лахъшиву лахъан кьаст дуну, миннал окопирттачIан биян, гранатарду личинуксса манзил ливчIсса чIумал, автоматчиктал нанишиву кIул хьуну, ракетартту итадакьлай, лахъшиву чанна лахъан дурну дур. Тамур чулуха бувккун, окопирттавун, траншеярттавун ххявххун бур жулвами. Душманнаятугу тамансса ливтIуну, ясир бувссагу хьуну, жуламиннаятугу ливтIусса хьуну, взводрал командирнайнгу захIматсса щаву дирну дур. Миккура цайннагу щаву дирну дур урчIамур ччаннайн. Душмангу махъунай ищун увну, хъин хъанай ивкIун ур госпитальданий № 5069. Ялагу «По выздоровлению годен к строевой службе с предоставлением отдыха на пять дней», куну, цIунилгу гава цалва полкравун зана хьуну ур. Гикку дурсса къучагъшиврухлу буттан дуллуну дур «Виричушиврухлу» тIисса медаль.
Хъин хьуну полкравун зана хьуну махъ, миннал полк тIайла бувккун бур Курско-Орловский фронтрайн. Шикку дурсса къучагъшиврухлу дуллуну дия кIилчинмур медаль «Виричушиврухлу». Му диркIун дур Орел шагьру душмантурая ххассал буллалисса талатаву. Мукун кIирисса талатаву дикIайва тIива, кIива-шанма гьантлий бакI гьаз дан къашайсса, дужагьрал цIу итадаркьуну – авиация, артиллерия, танкру «Тигры», хъинну талан бигьа хьуна тIива «Катюшарду» бувккун мукьах. Миккура Курско-Орловский дугалий, 28-мур июльданий 1943 шинал ца талатавриву дагьуна тIива цалла ка, амма цалла канийн щаву дирсса хIисаврагу къархьуна тIива. Санитартурал перевязка дурну, яла тIайла увккун ур ЭГ. Госпиталь 5774-лин. «Справка дана красноармейцу 321 гв. с/п т. Кушиеву Ибрагиму Курбановичу в том, что означенный тов. Кушиев И. К. находился на лечении в ЭГ. № 5774 с 6 августа 1943 г. по 17 октября 1943 года по поводу ампутации левой кисти. Ранение связано с пребыванием на фронте. Ранен 28. 07. 43 г. Врачебной комиссией признан негодным с исключением с учета. Выписывается домой».
Жул буттал учайва, та дяъвилул цIараву – передовойлий талай бивкIминнан, гьарзад дакIний бикIан къабюхъайссар куну. Га талай ивкIун ур яла цIарал кIиримур кIанттурдай – пехоталуву, передовойлий – Калининский, Сталинградский, Курско-Орловский фронтирттай. Буттан дуллуну дия Орден «Отечественной войны I степени», кIира медаль «Жукова», юбилей медаллу «За Победу над Германией», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне», медаль «Ветеран труда».
1943-ку шинал, киямур кагу дакъа, зана хьуну ур буттал шяравун. Щукрурхха тIий икIайва шавайн увкIсса, ка дакъахьурчагу, цала кулпатрачIангу, душварачIангу . Шавай зана шайхту зун ивкIун ур къурнил бригадирну колхозраву. Амма муний гьашиву дурну къаикIайва, жул буттал янин ккаркмур канил дувайва. Бувайва ганз муххаяту ххаллилсса пачру. ГьунчIукьатIув бакъахьунссия мунал пач къабув­сса къатта. Га ца дакъа-дакъасса канищал, машан ларсун, цIудуккан дуруна къатри. Хъунмасса захIмат бувуна бригадирну зий, колхоз ччаннай дацIан дуллай. 1960-ку шинал бригадиршиву кьадиртун, зун ивкIуна колхозрал склад­рал заведующийну. 1976-ку шинал пенсиялийн увккун, ивзуна МахIачкъалалив. Шилугу шава щяивкIун къаикIайва, зун ивкIуна «Курортторграй». ХIукуматрал, мунал бувсса захIматран кьимат бивщуну, буллуна къатта.
2000-ку шинал март зурул 2-нний аьпалухьхьун лавгуна ппу. Мунал аманат биттур бан, увччуну уссар буттал шяраву.
Гьидаят Къушиева