Жабраиллул Тамари ва дяъвилул шинну

tast_1Бувну бур Тамари хъунмасса Кьарахъиял тухумраясса Кьадила Кьурваннул ва Марияннул кулпатраву 1924 шинал. Ванил ниттил, Марияннул, лякьлуя 18 оьрчI бивз­ссар тIун бикIайва. ЗахIматсса заманнай цIаллил, оьцIалданул литIлай-буклай, ливчIун бия 8 оьрчI.

Агь, бивкIун бурча та замана инсантуран аькьувасса, уттисса халкьуннан бувчIин бан къашайсса, ттул миллатрал някI чарил замана. Ца вяртIуллул лагма 8 оьрчIгу, нину ва ппугу, буттал нину ва буттал ппугу щябивкIун, ххунчIал накьливун къуса гьан дайни, щихьхьун цими бириянссия! Ттул аьзизсса зунттал халкьуннал бурувччусса някI чарил замана. Бурукъавччуну личIи ция бантIисса, язи бугьансса цамур бакъаний? Багьа бищун аьркиннихха ини-качар, янна-дарай лахлай яхъанахъисса ттизаманнул халкьуннал!
Тамарил ппу Кьадила Кьурван бакIрал ххуйсса, чурххал бюхттулсса ва оьвхъусса, дакI-аьмал ххуйсса адаминал инсан ия, шаммуннал дайсса давугу ванал цаллалу дайва. Кулпат ябан щала «оькку хьхьичI бивхьуну» икIайва. Граждан дяъвилул чIумал, яни «яру­ссаннал дяъвилий» (укун учайва ва дяъвилийн, цанчирчан ХIуццин Нажмуттин бакIчину большевиктурайн къаршисса дяъви буллай бивкIун тIий). Му дяъви сававрай, 5000 ятIул аьскар акъассагу, цикссагу зунттал халкьгу ливтIуна. Ккуллал шярава 100 партизан ухьувкун, Кьадила Кьурвангу большевиктал бакIчисса партизантурал кьюкьлул вакил ивкIун ур. Зунттурду дакIних кIулсса Кьурван большевиктурал зунттавух Яруссаннайнсса ххуллурду ккаккан бан уцайсса ивкIун ур.
Зунттаву та чIумал аврду чIявуя, Кьурвангу, цала хъунмасса кулпатрал ахIвал ххуй бави тIий, ччя-ччяни авлий лагайва. Хьхьувай зунттавусса ссуннугирттаву гьантта икIайва, дяхтта авлул хъирив уккайва. Му кIулсса большевиктурал Граждан дяъви къуртал хьуну махъ, цIакьну партизаншиву дуллай ивкIун тIий, ванан ххювабиту бахшиш бувну бивкIссар. Му ххювабитулух Кьурваннул цушагума бувтуна, лакрал зунттавун цуша лап чанну бакъа къабучIайсса бунагу. Граждан дяъви къуртал хьуну махъ, ярагъру батIлатIиний, большевиктурал ванаща ххювабиту махъунмай тIалав къабувну, оьрмулухун цIакьсса авчинал ярагъну ливчIуна.
«Та оьсса заманнай, Мусалаевлул кьюкьлущал Яруссаннайн зунттавухсса ххуллу ккаккан бан най унува, — буслай ия Кьурван, — бивру ца яруссаннал шяравун. Ва чулуха жу бучIанссар тIий бакъахьунссия, ца къанавраву лабивкIун, ттуршайх лавххун, кьяпа гьаз барду. Ппавх-шавхтIи бувну, битлан бивкIунни ярусса. Жу, къабитлатимур чулуха ххявххун, бувхру къатлувун. Къатлуву бур оьрчI бавайсса хъамитайпа жуйн ххяхлай, шиву цукIуй акъарча, бакъахьира тIий. Цакуну Мусалаевлун я щунни ца хъунмасса гьаржлуйн. БувчIин буллай ур Мусалаев га щарссанин гьаржа тIитIин аьркинни. Ганил га къатIитIайхьукун, ттупанг бивтун, кьункьулагу личин дурну, га тIитIин авчуннихха, аждагьа кунна, ххярххун щарсса, Мусалаевлул канийн кьацI куну, парча бивттуну, дикIул ва оьттул бувцIусса пув кунни Мусалаевлул лажиндаравун. Ссибивзун, цаява цува лавгсса Мусалаевлул, дурккун ххаржан, га хъамитайпа кIикьуркьунни. Лякьлува багьсса оьрчI бия щяв тIиркIа тIий. Къатта-къушгу хъямала бувну, большевиктал зана хьунни, ттуннив зад ласун дакI къадируна, ттула мюрщисса оьрчIру дакIнийн багьлай», — буслан икIайва Кьадила Кьурван, Тамарил ппу.
Тамари цуппа буслай бур: «На бурхьникъур хьусса, щийнчIав мютIи къашайсса, хъунмасса кулпатраву бувсса бунува, чуннив ливхъун нанисса, ссайннив хъирив хьуну нанисса, душну душ, оьрчIну оьрчI бакъасса, мудан кулпатран аварасса зад бура. Мунийн бувну бухьунссия, на буттал цащала авлийнгу буцайвав, шардалу бизар дуллайнияр, ттукку-балчаннул къаралвагу банссарча тIий. Цал, мукун авлийн лавгун бунува, нагу ПпабакIул арив улахърачIа кьабивтун, ппу лавгунни ав бутан ПпабакIул чулийнай. Кьунниялай ппу ххарину зана хьунни, шанма ав бувтун, зунчаву буччавча, кIюрххицIунмай бивзун, жува кIай ттукку-балчаннуйн лахъан бан гьантIиссару тIий. КIюрххила нагу бизан бувну, ина, ттукку-балчангу бувцуну, ттул хъирив бачу куну, ппу цува хьхьичI лавгунни. Амма чIал къавхьуну зана хьуну, увкунни: «Хьхьувай бурцIурдил бувкуну, ттаркIру дакъа къаляркъунни», — куну. Нагу Аькулаллил мащилуву кьабивтун, чидар бивхьусса балчан ва ттуккугу ттуйн тапшур бувну, ппу лавгунни Буршайн хъамаллураннийн – ОьмархIажихъаннийн, жунна дукансса зад ласунна тIий. Ттуй дюъ дирхьунни, ттукку-балчаннул али-кIилигу лув-ялун дирчуну, шанашу, на кIюрххицIунай учIаннача, куну. Хьхьудяризал балчан, ччаннугу щях ришлай, хIухIу тIун бивкIунни, ттукку ляличIину цца­ххандарал бувцIусса чIурду буллан бивкIунни. Ялун дуртсса ттуккул алттулагу бивзун, бура ти-шинмай буруглай. ЛухIисса цIаннава ттухра дуруглан диркIунни ляличIисса цIурду, цирдагу дур ттуйнна ххяххавай. Нигьабусаврил та Аькулаллил дара ххядуккануксса чIуний: «Буттай, буттай!» – куну, леххаву учав. Тай цIурду, махъу-махъуннай хъанай, яла духраларгунни. Балчан паракьат хьунни, ттуккумур, зурзугу тIий, ттучIанма лякIлай бур, махъмур ччаннай оьттул цIалацIисса, бурцIил ххяппа рирщусса, ххарссивгу дур. КIюрххицIуннин яла ттун шанугу бияйссаяв, къабивунни. КIюрххила ппу ва ОьмархIажи бувкIунни, алжаннул каппаратраяр нахIусса ччатI ва нисгу, нугъай чяйлул къудугу ларсун. ОьмархIажинал увкунни: «Ва бурцIил ххяппа рирщусса ччаннайх лухIи навтгу буккан, авлийнгу жунния гьан, ачу жучIан», — куну. Лавгру Буршайн.
Буттал ялагу мукьва ав бувтуна. Ца ОьмархIажихъан кьабивтун, шанма жущалва лавсун, жугу шаппай занахьуру.
Таний ттун 13-чинсса шин най дия. Чурххай хIал буссаксса ппу авлий заназисса къаацIайва, кулпатрангу оь ккаккан къабивтуна, чIун хIисаврай, ххуйну ябувру. Яла «КIира цачIу» тIисса гьарахъалттил гьарайзу хьуна. Гьарайзунал даву захIматсса дунугу, гиччагу жун чин бакъасса маэшат бикIайва.
Укун на цимилагу буттащал авлийн лавг­ссара, амма пашманну бикIара я БартбакIуйн, я ПпабакIуйн лахъан къашаври. ЧIунмур, хIисав къахъанайнугу, лерххун най дия. Мукун хьунни ттун 16 шин. Ххявххунни немецнал чапуртал. ХьхьичIа-хьхьичI увцунни дяъвилийн ттула зунттуксса уссу Гьарун – ниттил лякьлул бакI. Мунал хъирив бувцунни ссурахъал: ни­ттирссил Къапланнул Маллил арсру: ХIажи, ХIажи-Абакар ва Аьли. «Ссурахъал лавгни, на шикку ци дуллай ацIава» тIий, хушрай лавгунни, чIивимур ниттирссил Шагьруванил мурадиран увсса, буттал лажин къаккарксса, ХIадисгу. Увцунни, шанна шинаву нину Тамари диркIуну махъ, ниттилссурваврал яувсса Пагул Аьлигу. «Я Берлиннай ттугъ бищунна, я занавагу къахьунна», — тIисса сситтуйсса нижатрай лавгссия. Я Аллагь, та ци оьсса заманая? Ва дакIниву ца бачIвасса хIужра ливчIун, дунияллул ххаришиву духларгун дайлиртIунни. Ппу ялув акъа ятинталну хъуни хьусса ниттирссурварал арсру лавгукун, «Я хъунасса Аллагь, ина вайннан вай арсру мяш учинъяв буллусса?» – тIий бикIаварда. Му ппурттуву на, мяйва классгу къуртал бувну, советрал счетоводну зий бура, налогру датIуну, зуруй 20 къуруш мажибралгу ласлай. Ттул хъунаману уссия дунияллий хъинсса Мутахъал МахIаммад (Аьлххай МахIаммад). Пасатрал бакIрай дарцIуну, гьарзадрацIа дачIра хьусса дунияллий ттун яхъананвагу ччай бакъар. Хъинну кувннил кувнних ччаву дусса, жуягу мукуннасса тIалавшинна дайсса ниттирссурварал хIасрат ккаркни, къявхъа тIун дикIай дакIгу.
ДуркIунни 1942 шин. Немец хьхьичIунмай най бусса бур, жуламигу лапва цIакьну бавцIуну бусса бур учайва. ДакIмур ссайнкIуй вих хъанай дакъар. ДукIлан диркIунни «похоронкарду». Тикку кIурукъатта, шикку мяоь, валлагь, ахирзаман бивзсса ххива, дакIнища бухIан хъанай бакъая. Ттун цакуну бувчIунни вай кьурчIисса асарду вайннуяр кьурчIисса асардал бакъа паракьат къабантIишиву. Ца кьини кIюрххила даврийн бувкIун, учав хъунаманахь (Мутахъал МахIаммадлухь): «На хушрай къанаврайн наниссара», — куну. «Манарда, ина ттигу чIивиссара», — тIий хъунама ия, гьуя-леххаву тIий, гилун-кIийн ххяхлай нину дия, ттуйнияр канища дуклакисса 20 къурушрай аьтIий. На цIакьсса хIукму бав — бивчIангу-буккангу къанаврайн гьанна тIисса. «Последняя мобилизация» тIий, шярава халкь дяъвилийн тIайла буклакисса ппурттуву, 25 душ къанаврайн, 12 жагьил дяъвилийн ца кьини тIайла бувккуна. Щурагьун бияннин оьрчIру ва душру бахьтта архIал бувкIру, гичча душру – бахьтта Къаяккантуллал чулийнмай, оьрчIру – Щурагьа поездрайн лахъан бувну, дяъвилул чулийнмай тIайла бувккуна. Лув-ялун дутангу жухь, шаппату лавсъсса цIихълул касак ва жуйрасса лаххия дакъа, цичIар дакъар. Занайнигу, зийнигу, шанайнигу гайра лаххия дур. Къаяккантлив жу кIива барз буварду, хьхьири байбихьлахьисса кIанава дайдирхьуну, зунтталун дияннинсса манзилуннийх «противотанковый къанавртту» дуклай. Мунил нормагу дия кьинилун шамуннал ца метра лахъисса, 6 метра ялату уттасса, 1,5 метра чIанула уттасса, 2,5 метра куртIсса къанав дуккан. Жуща норма дуван къахъанан дикIайва. Гикку зий аьрщи-чаруксса Дагъусттаннал 12 райондалиясса халкь бия. Ина оьттун ччуччивуй, та ци ккашия, та ци инсантурайсса къияя? Дяъвилий саллатIнангума цила дукралул норма чара бакъа дулайсса диркIун дур, кьинибархан аьрщарал даву дуллалисса жун ца литIралул банка кIучI къакусса, лахъ къахьун ялтту щяпагу бувккун дулайсса, иникIмалулгу, ца къуса подсолнечнай маслалулгу (рутIинсса кIану бакъа тIий, гайгу дунийра хIачIаварду, «ххюттурагу аьгъудан» тIий). Гай маслалул кьинибархан кьункьал лавсун нанисса ппаврду тIутIи байва, амма хIачIайссия.
Ца чIумал, дуниял ларсъсса чIукIагу хьуну, хьхьириву цирив пIякь кунни. Танил хъирив бивзунни бюхттулсса щатIи. Жу бусса кIанттая арх бакъа аьрщарайхгу бивщуну, та щатIи махъунмай занахьунни. ЩатIи лавгсса кIанай хьхьирил зума дия хIаврдал дурцIуну. Чантай, чувал, лулттугьухъривагу бакъасса жу, булувкьуру, хъямала ххявххун, гайннул махьру дуцIлай. УвкIун жул каялувшиву дуллалисса Пахал ХIасан, буюр бунни: «Экьибичара ми, немецнал отравить бувну бикIайссарча, ми шашансса , ягу цIарайх бансса кашигу жучIара дакъарча», — тIий, экьибичин бувру. Цувама, аьпабиву, аьтIун икIавай ур жуйсса язугърал: «Вай мискинтал сагъну шаппай биян бан хьуния», — тIий. Жу хъуни хьусса душру буру: чурх шюшинния ция, чара бакъа шюшин аьркинсса кIанттувагу шюшин къахъанай, кьиллу хьуну, аьзаврай бикIаварду.
Га банка иникIмалуя (духьун­ссия ганий 100-150 грамм), гивах дирирмуний дяргъуну, иникьали дайссия. Яла ца гъаргъсса муххал чIатIуй, гиваха дартIсса цIайннарацIух цIу дирхьуну, ччатIул гурга шашайссия. Махъун битарчан, га дакIнийну даву дан къахъанан дикIайва, яру бавхIуну, чIявуну багу-бацайва. Мунийн бувну ттулвамур ччатI на, шашайхту, букай­ссия, яла, ссайнкIуй хьул бакъа, ккашилнугу, кьянкьа дан багьайва, хъиривмур банка иникIмалул булуннин. ЧIал къавхьуну халкь ччеххандарал литIлан бивкIунни. Миннавух ттущал бувкIсса 6 душ ливтIуна: лас дяъвилий унува, бивкIунни ттула ссура­хъил щарсса Къапланхъал Аьлил Ххадижат, Чарххухъал ХIулли, Танту Тамари, Изазахъал Мусли, Бархху­хъал Саидат, Чахмахъал ПатIимат. Гай ласун цукIуй учIансса каши дакъашиврийн бувну, ливтIуми гилува буччинсса хIукму бувна. Буччавугу ция: Каспийскалийсса хIатталличIан гъансса кIанттайсса противотанковый траншеялуву цалархIал 91 инсаннал жаназарду кьюкьлуй дирхьуну, цайрасса ла­ххиялуву бунува, ялун аьрщи диян дуруна. Машинартту бакъая, да­къая аьраварттугу. Жугу, буччиннин аьтIийгу бивкIун, кувннал кувннахь учарду: «Жува ликъатIун буккан бувмирув, дяъвилий литIлатIисса жула магьилул хIавирду кунмасса оьрчIруксса хьунхрав, литIурчагу, биччи бакъар, дакI дарцIуну бикIан аьркинссару, жува литIурчангу, немецнаяр жулвами ххув хьуншиврий», — куну. КIива барз Къаяккантлий хьувкун, поездрал вагоннавун лахъан бувну, жу бивчуру Ленин­ккантлийн, тайра-тай къанавртту дуклан. Ги­кку яхъанан жун ккаккан дурунни ца кIюла-кIюлану саломагу дирчусса къатталалу. Къаяккантлив хьхьирицIсса къундалийва хъина уттубихьлай шиккунияр тIун бикIайссияв. Гиккугу барду кIива барз. Жул хъуниминугу бур Хъусращатусса Загълихъал ХIасан ва ЧIяйннал Ссамадов Адан. Гай хъинсса, жуй дакI-лякьа цIуцIисса чиваркI бия. СумбатIлиясса Алхулав тIисса духтургу ия жун ккаккан увну, амма уну цибанссия, даруртту бакъая, къашай хьунан ссаллив ххалаххи байва, амма хъин къашайва.
ДакIнийвагу бакъар нава ххари хьусса куц, баян бунни немец ливхъун най бусса бур, утти къанавр­ттайсса душругу шаппай итабакьлакьиссар тIисса хавар. Ккашил хIал лавсъсса жу, циняв асарду къуркъа шаврил, хьумур хьунссар тIий буру. Увххукун, игьалаганссар, мякьлин щин хIачIанссар, Аллагьнал буручча ккашия. Танияр захIматсса чIун ттунна къаккарккун тIий, оьмур ва хъинмур хьхьичIунмай на бурувччуссар. Баян бунни итабавкьусса. Ххуллийх канан ца-цаннан ца-ца мукьличIу къалаж ччатIулгу дуллунни. Нагу, Ару Бикагу бавчуру Ленинккантлия шаппай Ккулув бахьтта. Га жунна дуллусса ччатIул мукьлицалттул касакгу цIупIа тIий, кIива гьантлува бивру ГьунчIукьатIрал ламучIан. ЧчатIгу нукIува бухлавгунни, жуйвагу бачинсса хIал бакъар. Бикагу ламулу кьабивтун, на лавгра ГьунчIукьатIув хъамаллурачIан – духтур Гьажархъаннийн, дукансса задрал хъирив. Ганил ттухьхьун бивхьунни кIива ччатIгу, къалмукь чяйлул дувссилул къудугу. Га ца ччатIухун дувссилул къуду къалмукь чяйлулгу хIарчIун, гьантта бивкIру ГьунчIукьатIрал ламулу. КIюрххицIунмай бивзун, бавчуру хьхьичIунмай. Хъиривмур хьхьу дутарду Гъумучиял хIатталлий. КIюрххила щинахун жула ччатIгу бувкуну, бавчуру шаппай. Кьунниялай бивру шаппай – хьхьичIва-хьхьичI гай къанаврайн лавгсса халкьуннава жу, кIива душ: нагу, Ару Бикагу. ЖучIан букIлай, цIухху-ккакку буллай, аь-къана тIий бия. Цибанссия, та чIумул лишан тукунсса дия. Жу лавгссияв интту хъуру дургьусса чIумал, зана хьуннин ттирхIуну ляркъуна.
Жагьилсса ттунна яла хъунмур захIматшиву – ккаши бия. Бусурманчунан тукунсса бала такIуй къаккакканнав! НахIакь бакъархха ккашийн «лухIи дард» учайсса.
Къанаврайн нанисса ттучIан Жабраиллул мугьису гьан увну увкIуна, цанма хьу учин. На ганахь хъярчирай куссия: «Къанаврайн най бура, бикъавкIуну зана хьурчан, хьун багьанссар», — куну. Къанаврая зана хьуну махъ, ттучIан, Жабраиллул гьан увну, тава мугьису увкIуна: «Жабраиллуяр ххуйсса, ххаллилсса, цамагу вихьа хьу тIисса ухьурчан, хьунссара. Мукунсса акъарча, хьу ина танан», — куна. Аллагьнал цIания, бакIрал, чурххал, гьунарданул, тIул-тIабиаьтрал ххуйсса ия ттул Жабраил. Мискиннугу, ганал хъаралу навагу бивкIра, майлуву ччарлув кунма, гьарзадрая бурув­ччуну. ТамахIкарсса нину дия: «Машара мискинсса тайннан», — тIий. Хьуну махъ цимилгу къатта лиянсса кьастгума дуруна, хIатта лякьлуя оьрчIру бивзун махъгу. Бигьашиву дакъанугу, ссавур дурссия. Ни­ттихьгу учайссия: «Къанаврайуксса ккаши-мякь ккакканххурав ттун тайнначIа, бити на ттуна ххирасса ласначIа, къабукканна», — куну. На ниттирссурваврал, хаснува бунагьирттал аьпа бувну, рухI хъинний дишивул, Шагьруванил, буру­ччаварда. «Мискинма мискиннува къаикIайссарча, личIи хьунсса пикри мабара. Гьарца кьини ттучIан булухьхьу оьрчIащал, на ттулла думур вия ххира къаданнахха», — учайва алжан буливул.
Зана къавхьуна дяъвилия ттул мусил ссурахъалгу: Къапланнул Маллил ХIажи ва ХIажи-Акбаргу, Шагьруванил зунттул хъархъала кунасса ХIадисгу, ттула уссу Гьарунгу. Берлиннай ттугъгу бивщуну, зана хьуна Пагул Аьли ва щавурду дирсса Къапланнул Маллил Аьли. Цинявннал бунагьирттал аьпа баннав, я Аллагь!
Ттул наслу хъунмасса буссар: 22 оьрчIал оьрчIал оьрчIгу, 17 оьрчIал оьрчIгу, ттула 4 арс ва 1 душгу, нарагу. Я Аллагь, дяъви къахьуннав, дуниял ккашия дуруччиннав, ниттихъан оьрчIал дард къакка­кканнав!
Гулинжан Кьурбанова