Шяраваллил советравун бувчIаврил хIакъиравусса ттул пикри

ХIукуматрал чаралуха лав­хьхьуну, халкьуннал аькьлу-кIулшилуха лавхьхьуну демократиягу, буржру ва ихтиярдугу даххана хъанан дикIайссар. Дакъамур дулун бюхъай­ссар, думур чIумуйсса ссуссукьу дай­ссар, ягу дацIангума дайссар.

СССР, утти Аьрасатгу бур ли­чIи-личIисса миллатру ва мюрщи агьлугу, диндалийн иман дирхьу­сса халкьгу цачIун бувну дурсса паччахIлугъру. ЦачIун хьуминнаву, хаснува ца ккурандалийсса мюрщи миллатирттаву, хIакьинугу бур личIи-личIисса журалул ва даражалул культура, багьу-бизу, кIулшиву, чара бусса. Циняв ца кулпатравун кIурабаен бувну, уртакьсса, куннал кув лавсъсса, куннаха кув лавхьхьусса оьр­му бутансса шартIругу дурну, хъус-кьинилул лув ливчIминнал бакIрай ччанну бивзун, лахъния буруглагими щяв бучIан бувну, лявкIуну, мюрщи ливчIминнал чурхру тIайла бацIан бувну, циняв архIал бацIан бувсса аьдлу-къадагъагу дирхьуну, хIукуматрал хьхьичIсса буржру ва инсантурал ихтиярдугу цинявннан царай дурсса Конституциягу чивчунни ХIукуматрал.
Яла-яла чIярусса, цанна-цанна хасъсса оьрмулул лишанну дусса, ца ккурандалува къабувксса мюрщи миллатирттан цанна-цаннасса республикартту, округру бунни хIукуматрал. Никирая никирайн дуклай, оьтту-ттурчIаву цIакь хьусса, цанна-цанна хасъсса, амма щалва Аьрасатнан уртакьсса Конституциялийн къарши къадуклакисса, оьрмулул лишанну мюрщи миллатирттал оьрмулуву цIакь дурсса Конституциярду бунни мюрш миллатирттал рес­публикарттангу.
Укун, ца паччахIлугъравун бухлахисса, хъунисса, мюрщисса миллатру, личIи-личIисса мазру бусса, диндалийн мютIисса халкь закондалучIагу, ихтиярдалгу архIал бацIан бувсса хIукумат дунияллий цамур дакъая СССР хьуннин.
Демократия циссарив, ванил кьарал цуксса дикIайссарив чIявуминнан къакIуллихха, ду­ссар тIий бикIай, амма я хIукумат дакъар гьарцаннан ччи-ччимур буллай, я жува бакъару дакIнийн багь-багьмур бан битлай тIиссагу. ХIукуматрал ва халкьуннал дянив цIу дичинсса мурадирай, кьатIаллил хIукуматирттаягу баллай бикIай, ай, Аьрасатнал халкьуннахьхьун тукунсса, цачIа дусса, ихтиярду дакъар тIий.
Мяйжаннугу, демократия тIи­сса мукъуву халкьуннан ччимур (тIимур) тIисса мяъна дур. Амма, ца паччахIлугърай ялапар хъанахъиминнаву цаннан учин-битан ччимур гаманан къаччан бюхъай, ца миллатрал, ца диндалул халкьуннан ччимур, гайминнан къакьамул­сса бикIай, ца паччахIлугърай ххуйну чIалачIимур, гайми паччахIлугъирдайминнан къакьамулссагу бикIай. Инсаннан ччимунил кьарал дакъа­ссар. Ччимургу хьхьувайнияр кIюрххилнин бувну ччиссар. Цуппагу цала цанманияр, цанма ччимур – хIукуматрал. Кьарал дакъасса ччи-ччимур, цуксса чара бусса бухьурчагу, ца кулпатравувагу бан къашайссар. Хъуннасса, личIи-личIисса даражалул халкь бусса, хIукуматрал чаралуха (кашилуха) лархьхьу­сса, цинявннан кьамулсса ихтиярду дулайссар халкьунна­хьхьун. Ихтиярдащал буржругу наниссар. Чара-маэшатрал чулуха, оьрус мазрай учирча, кутIану, бувчIинну хъанай бур, халкьуннал образованиялул, культуралул, общественное соз­наниялул чулуха.
КутIану, демократия дур паччахIлугърал ва халкьуннал, халкьуннал куннал куннащалсса, цаннал цаннащалсса, цинявннан кьамулсса бази-кьутIи.
ХIукуматрал чаралуха лав­хьхьуну, халкьуннал аькьлу-кIулшилуха лавхьхьуну демок­ратиягу, буржру ва ихтиярдугу даххана хъанан дикIайссар. Дакъамур дулун бюхъайссар, думур чIумуйсса ссуссукьу дай­ссар, ягу дацIангума дайссар.
Аьрасат цIусса оьрмулул ххуллийн бувккун махъ, шиная шинайн цIубуклай, баххана хъанай бур. Ванищал халкьуннал оьрмугу цимилгу баххана хьунни, хIукуматрал аьдлу-къадагъалул ва вай оьр­мулуву дачин дайсса органну дурчIайсса кьяйдардугу даххана хьунни. Амма бувчIавурттал аьдлулуву къулагъас къадурна ливчIсса диялдакъашивурттугу хIисав хъанай дур. Масалдаран, шяраваллал советрал председатель (администрациялул бакIчи), увчIин чIурду цинявн­налагу, кьюлтIсса булурчагу, га увчIлай акъарча, итлай ур.
ЧIирисса шяравусса халкь циняв куннан кув кIулсса, мачча-гъансса, дусшиву ду­сса, чIаххуврайсса, иширачIа цан­нан ца лявкъуну, ламус-ххатирданувун багьсса бур. Совет­рал председатель увчIла­чIиний, чIявуми чIурдугу булай гъан-маччами, чIарахбацIулт чIявусса буманахлу. ЧIурду булайсса кьини циняв кандидатътурал цала махъун бивтсса аьралгу бучIан бай, цала чулух бацIан. Учин ччимур вари, кандидатътурал цахлува чIурду булун шагьрулийсса цалва гъанчу, вихшалами бучIан бай шяравун. Куннал бувчIавурттал кьини хьуннин зурдардил, гьантрал хьхьичIра дай шяраву прописка, я цивппа бувкIун, я паспорт гьан бувну, куннал прописка дакъанагу булай цалва чIурду. Шагьрулиягу шяраву чIявусса мачча-гъансса буманал чIаравбацIулт чIявусса бучIай.
ЧIалачIисса куццуй, чIярусса щархъаву, чIявуну председатель жяматран умуд бума увчIлай акъар­ча, ялун бувчIултрахь цIухлай, чIалачIисса аьдлугу ишла дурну, гъан-маччанал цалама итлай ур. Укун бивтсса чIявуми председательтал давричIа халкьуннащал маслихIат ккаклакисса къабикIай. Мазра учин Зал акъасса, занаитан лагъ акъасса икIай, «Я кот сам по себе» тIий, магъгу-къили дирхьуну занай икIай. Щарнил халкьгу, оьбан (оьмур цанма хъанай бушиву кIулну бунагу), ванал чIарав къабацIай. Укунсса тагьар ду­сса шяравалу тIартIсса дикIай, чапалшиву халкьуннал ялтту дичлай дикIай, аьрщи хъямала дурну дикIай, «ххишаламур» кувссайн дурккун, ццуццухьхьун ларгун дикIай.
ЧIяруми щархъал тагьар мяйжаннугу укунсса дикIай. Азарвахъул чIурду булайсса инсантал бусса хъунисса, масалдаран, Къарабудахккантуллал, Лаващиял, Ххажалмащиял, Бабаюртуллал, укуннасса цаймигу, щархъаву ца кандидатнал гъан-маччаминнал ва чIаравбацIултрал чIурдунияр чIявусса булунтIиссар халкьуннан къакьамулсса кандидатнахлу.
Цал ттигу, дакI дарцIуну, тIий ура, циняв мюрщи щархъал председательтал халкьуннайн бархI бувтсса бакъассар. Амма, чIявусса щархъал халкьунная баллалимуних, нава цIухлахимуних вичIидирхьуну, чIярусса дур райондалул администрациялул канища дурксса мюрщи щархъу.
Щархъал халкь чан къахьуншиврул, миллат кIачIа къахьуншиврул, халкь хъу-лухччи дугьлай, ризкьи буллай, цалва маэшат цала щаллу булланшиврул, щархъал председательтал, хаснува мюрщи щархъалми, райондалул администрациялул битарча тIайланугу хьунссия. Щарнин гьарца чулуха мюнпатнугу бацIанссия тIисса пикри хъанай бур. Ай-гьайгу, шяраву­сса зад балгайсса инсантуращалгу маслихIат ккавккун.
Советравун депутатъталгу бувчIай щар 20-30 къатта бусса округирттайх дарчIуну, гьарцанния ца-ца увчIуну.
Дуллалимуниву тиха-шихасса кумаг аьркинну къачIалачIисса председательнан, цала канихун бахкъачилан, депутатътал ччай къабикIай. БавтIун миннахь цIуххайсса, бусайссагу къабикIай. СсавучIав бакъасса депутатътал жяматралгу ккалли къабай. Мунияту депутатъталну бувчIай, цану, кIияну личIаннин, хьхьичIун багьсса, депутат цурив, мунал даву цирив къакIулсса шаппаллил инсантал.
БувчIлай бур председательнан цала тIимунищал, дуллалимунищал рязи къахъанан бюхъайсса инсантал цала чIарав ччай бакъашиву. Вайннаясса кумаграх ялугьлай ивкIссания ва, бумур гуж бишинтIиссия депутатъталну бувчIин давриву цала чIарав бацIан бюхъайсса, аьйкьлакьимунивугу цува тIайла ацIан айсса, цащава маслихIат ккаккангу шайсса, советрал даврил гьиву цайннагу ласайсса учитель, хIакин, ишбажаранчи, фермер, халкь ва лухччи кIулма, инженер, техник, хIасил шяравусса давричIа ацIан бю­хъайма.
ЦIусса бувчIавурттал закондалий бур райондалул депутатътурал собраниялувун щархъаясса депутатътал бикIан аьркинссар тIий. Чара бакъа аьркинни. ЧIяруми щархъал оьзрурду ца лавхьхьусса бикIай. Щархъая бувкIсса депутатътурал собраниялий гай аьч бан най бур, гайннух администрациялул къулагъас дан най бур.
Собраниялувун шяраву був­сса бувчIаврил округрая увчIусса депутат гьан къаувна, щалла щарнин лайкьну чIалачIисса ца вакил гьан арча къахъинссарив? Аьрасатнал Федерациялул Советравунния республикалия, областьрая цала вакил гьан ай!
Ца цамургу зад бур итталун багьлагьисса. Мюрщисса щархъавусса дикIу, хъунисса шагьрурдайсса дикIу дурчIусса хIукуматрал органну ца гьанулий, ца принципрай сакин дурсса зузисса дур. Амма даврил кьаралданул, агьамшиврул вайннул дянив хъуннасса тапаватшиву дур. Масалдаран, архну къалавгна, шяраваллил администрация (совет) дур ца шяраваллил къайгъурдай. Шиккусса муданнасса яла агьамми давуртту дур интту гъаттарал хIухчу итаву, ххулув, щин чан-кьансса дакьин даву. Ччанналу­сса ккурчIайсса, кIичIирттавусса гъаттарал хъут, ччюрк гиккура дикIай, колхоз лирну махъ, щарнил лухччинул заллушиву къадай, шяраву аьдлу-къадагъа тIисса задгу хъамара диртун дур. Вай давуртту дан лахъисса чIун, хъунмасса харж, кумаг­ран техника аьркинну дакъар. ХIукуматрал ва халкьуннал дянивсса хIакъи-хIисаврангу, аьдлу-къадагъа дуруччаврингу шагьрулух бурувгун шяравалу цичIав дакъассаксса бигьар.
Гамур чIапухун бурувгукун, архну къалавгна, ялтту къаххявхна, райондалул администрация дур циняв райондалувун духлахисса щархъан халкьуннал хъунмур бигар цийнма ласлай. Масалдаран, шяраваллил кIанттай культуралул, багьу-бизулул идарартту хъинну лащинсса даражалий бур, кув щархъаву бувагу бакъар, гай тIитIинуксса халкь бакъар тIий, буминначIами типовойсса бакъар, чIявуми капиталныйсса ремонт дан багьлагьисса бур. ЧIяруми щархъавунгу нигь дакъа машина гьансса ххуллурду ба­къар, ратIнил, неххал ялтту ламу бакъар. Чансса дакъар щинал кьянатсса щархъугу.
Вай захIматшивурттал халкь шярава бизлази буллай бур, зана хьун ччими бацIан буллай бур.
ХIукуматрал райондалухсса бургавугу шиккусса халкьуннал ккаллих ва хозяйствалух бурувгун дуллай бур. Ва кIантту райондалул администрациярдан аьщуйн щуну кIулхьунссар. Цинявннан чIалачIисса халкьуннал оьрмулул гьарца чулуха нукьцаншиву цуксса хъана­хъиссарив, масалдаран, Лакрал ва Ккуллал районгу дянив кIарттувусса бярал цIарах кьадиртун, лагмациринначIан газ бувцушиву, буцлацишиву.
Вай, хъунмасса харжгу, чIарав техникагу дикIан аьркинсса, кушурду бан шяраваллил советрал чара биял хъанай бакъар. Шяравунсса ххуллу, ламу бангу, щин дуцингу, культуралул идарартту, багьу-бизулул къатри бангу буруккин райондалул бакIчинан бур. Щаллу бангу лахъисса хIал лаглай бур.
Ванийн бувну, райондалул бакIдугьугу, депутатчитурал собраниягу шиннардийсса бувчIлачIишиву тIайлану чIалай бур.
ТIайлану чIалай бакъар ца шяраваллил Советрал председательнугу вава мутталий увчIлачIаву.
Председательнал дурмургу, дуллалимургу, къадурна личIлачIимургу га ивтун кIива-шанма зурува чIалан дикIай щарнил жяматран. Советрал депутатътураща председательнал даврил ялув бацIан къахъанахъишиву чIалай бур. ХIукуматгу «муниципальное самоуправление» тIисса пикрилийн дуркIун дуний, ва дачIрасса лозунгну лирчIун дунийгу, Советрал председательнал дурмургу чIалан, къадурмургу ссайн бувну къадурссарив кIул хьун, ганияр гихуннайсса мунал давриягу цукунсса пикри шайрив ккаккан, дуллалимур къуртал дансса, дан къархьумур, хъирив лаян дансса чIунгу дуллуну, ряхва зуруй цал жямат (сход) бавтIун, председательнал отчетрах вичIидихьларча, гиккугу ламус-ххатир къадуллалисса анализ ва выводру дулларча, советрал председательнал даву цилла гьаллулувун дагьанссия тIиссара.
Председатель отчетрая отчетрайн жямат рязийсса куццуй зий чIалай ухьурча, ягу зун най чIалай ухьурча, га цалла даврий икIантIиссар цIусса бувчIавуртту хьунцIа. Цания ца отчет дуллали­сса чIумал цалва буржру биттур буллай чIалай акъахьурча, щар заллу акъа итадаркьуну чIалай ухьурча, сходрал хIукму бан аьркинссар га даврия укьан тIисса тавакъю райондалул бакIчинахь бан. Шикку «хъурассул мах чарийх дуккан» аьркинсса кIантту буссар сходрай ихтилатру бувминнал шяраваллил тагьар мурцIу-ккутIувгу бувххун ашкара дайссар. Жулла хасият дур думурнияр дакъамур, дурмурнияр къадурмур бусайсса, ялун яркгу бивчуну. Амма цанналагу председательнал цIа къаучайссар, ганай бювкьу-аьй къадайссар. Балики уккарча ванал цIа кIицI лагансса «виричу», шяраву сий дусса, махъ ккалли байсса къаикIантIиссар.
ЧIалачIимур ца чулухун бутан ци бантIиссар? Ттул пикрилий, гьарца персидятIилнал отчет дуллалисса собраниялий гьуртту хьун багьлай бур райондалул администрациялул вакил. Ванан бувчIинтIиссар, цIарду къаучирчагу, цума щияту гъалгъатIий уссарив. Хъиннува чIалантIиссар ккурчIа-чIирахсса ихтилатир­ттая цащала дуллалисса, цаннагу дурчIинтIиссар щарнил тагьар. Шяравунсса ххуллух, шяраваллил кIичIирттал, ккурчIал марцI-чапалшиврух, культуралул идарарттах урувгун, гай цукун зий буссарив, гайннуву ци дуссарив ххал дурну, гайннувун щарнил халкь занай бусса-бакъасса цIуххаву дурну. Вакилнал шяраваллил тагьар цанна дурчIуссаксса бусан аьркинссар администрациялул бакIчинахь. КIанал столданий бишин аьркинссар жяматрал (сходрал) собраниялул протоколгу. ПерсидятIилнал даврил кьимат бивщуну, я барчаллагь чинссар, я, аьйгу дурну, зузу чинссар, ягу даврия укьан анссар ванал. Ва жяматраща ихтияр зехлахаву дакъар. ПерсидятIил ивтманал аьркинни хъиривмур дачIи шинайссагу я итан, я укьан ан. Ванищала райондалул бакIчи жяматрал персидятIилнаясса пик­рилух (мнение) ахттар къадурну къаикIантIиссар.
Райондалул бакIчигу, шяраваллил персидятIил ва депутатъталгу бувчIлачIиний, чIявусса шяраваллил халкь личIлай бур бувчIавурттавух гьуртту къавхьуна.
КIицI бан ччисса вари. Цинявннан чIалачIисса зад бур, махъсса ацIрахъул шиннардий чIявуми халкь лавгунни шяравату шагьрулийн. КIибивщунни кулпатругу. Шагьрулийн бивз­минная къатIийна, ва шяраву ялапар къахъанахъисса вайннал насрулул оьрчIалгума часса буру куну цIувххукун, цурда къа­ккарксса, цIа бавсса шяраватусса буру чай. КIибавчIусса кулпатру маэшатрал чулуха цаннил ца щаллу буллай бур. Шяравусса нину-ппу кIи дутан шагьрулий­сса оьрчIачIан лагай, шагьрулийн отпускалий, каникуллай шяравун цала шаппайн букIлай бур. Чара бунал шяраву цIусса къатта буллай бур, ка хъирив къалаяйнал бумунийн ках тIий, цIумуниха лащин буллай бур, бачIва ливчIсса чIумалгу цала буттал къатлуя кьункьула дихьлай бакъар, лиян битлай бакъар бухлай, буклай бур. КIивагу чулухалу куннащал кув маслихIат ккаклай бур оьрмулул иширттал. ХIасил, кулпат, ялапар хъанай личIи-личIину бухьурчагу, оьрмулул цану бур.
Яла къабагьунни шагьрулийми шяраваллил къайгъурдаягу. Мудан гьуртту шай шяраву жяматрал дуллалимунивух. Шяраву бан-битанмунил хьхьичIгу шагьрулийми шай, дуллалимунинсса ка-кумаггу вайнная хъунмасса бур шяравуминналмунияр.
ЦачIу-чIарав хъинну бацIай шяравумигу, шагьрулиймигу хъатIи- хъиншивручIа, бивкIу-буккулучIа, кьини дуркначIа. Цума увчIирчагу личIишиву дакъа къабикIай шагьрулийми персидятIилну, шяравун бувкIукун, шиккусса дакъа-думуния, оьмур-хъинмуния, бан-битанмуния маслихIатрайсса ихтилатругу дай персидятIилнащал. Цалва харжирай, щарнинсса давуртту дуллалиссагу бикIай шагьрулийми. Шяраву ялапар хъанай бакъанагу, цала буттал шяравусса кулпатращал оьрму кIибачIлачIисса, шяраваллил дуллалимунивух, бан-битанмунивух хIаласса шагьрурдайминнаща чIу зехлай бур Советрал персидятIил, депутатътал бувчIлачIисса компаниялул чIумал. Ва кIану тIайлану чIалай бакъар. ЧIу булунсса ихтияр дулурча бувчIавурттал кьини, кув шяравун букIлантIиссар, бучIан къашайминнан шагьрулий чIу булайсса участокру тIитIин аьркинссар. Дазул кьатIувсса аьра­сатлувтурангу тIитIай укун­сса участокру. Шяравуминнахьгу, шагьрулийсса шяраваминнахь­гу ихтияр дикIан аьркинни шагьрулий ялапар хъанахъисса шярава­сса инсаннал цIа дулун персидятIил хьунсса кандидатну. Райондалул бакIчинуния итай шагьрулия тIайла увккун. Шяравасса халкьуннава чIявуми шагьрурдай ялапар хъанай бур. Дурккумигу, къуллугъирттаймигу, ишбажаранчиталгу, сянаткарталгу, закондалул ххуллу кIулмигу шикку бур. Бюхъайхха председательнал вайннаяту увчIуну хъинну лякъин щарнин.
Ца цамургу агьамсса зад буссар шагьрулий ялапар хъанахъими шяравусса бувчIавурттавух гьуртту хьун битларча. БувчIулт чIяву хьувкун мюрщисса щархъаву персидятIил гъан-маччанаща, вайннал чIарав бацIултраща итан къашайссар, жяматрал чIарав бацIайми чIяву хьуну.
На циняв советирттал председательтал «бивтсса» бур, депутатътал чагъаруннийсса бур къатIиссара. Бивтминнаву бувчIуминнаяр лайкьну лякъай­ссагу буссар. Вайннава лайкьма ва къалайкьма давриву чIалан икIай. ПерсидятIилну ацIан ччинал кандидатура бюллетеннайн ла­хъан аннин хьхьичI шяраву кIукIин аьркинни ганал ххуймур ва оькки­мур цинциллай бивхьуну. Ттун къабавссар царагу шяраву «ниц бациннин бивхьуну бур тIар тIий ттала ппалнил нузахух». Кандидатътал хьун ччиминнал сияхI, документру лагайхьунссар райондалул бакIчинан цукун дизайрив ккаккан. Шикку бюхъай­ссар кандидатнал оьрмулул ххуллу цала ччаннай бивтссарив, щилчIав чал магъ дургьуну бивт­ссарив кIул бан къабювхъуна ливчIун бикIангу.
Ца шяраву персидятIил хьун ччисса ларайсса кIулшивугу ду­сса, бажаргу бусса, жагьилсса кандидатнахь «инава персидятIилну увчIирча, дансса даврил программа дуссарив, ссая айишин ччай ура?» куну цIувххукун, ванал тIива «нагу хьхьичIми персидятIилтурал дурмур дантIиссар шяраву, харжгу гайннал кунма ласлантIиссара». Ванал тIимур таржума къабувна бувчIунни. Ва ия хьхьичIми персидятIилтурангу булайва хъунмасса харж, кIиссурайх кIисса къабивщунува, ттунгу булунтIиссар тIий.
Аьркинссаксса къулагъас къадуллалисса, хIукуматрал сий халкьуннаву чIири дуллалисса кIантту укунссагу бур. Ттигу бур советру шяравусса бухкъатлуву. Цинмалусса типовойсса къатлувусса советру сайки бакъар. Бумигу ремонт дан къахъанай тIавтIун бур. Учала бур: «Янналулли чув айсса, чалли исвагьи айсса» тIисса. Шяравусса Совет бур хIукуматрал лувва-лувмур шачIану. Ванил давугу дур хIукуматрал даврил дагьани. Совет бикIан аьркинссар цинмалу­сса, типовойсса, персидятIилнан цанмалусса къатта бусса, шяраву личIину чIалачIисса. Советрал чIирай цIа чирчусса хасъсса ула дикIан аьркинссар, магъуй архниява чIалачIисса Россиянал ва Дагъусттаннал (бухьурча Дагъусттаннал ва цалла райондалул ттугъру) палцIа тIий чIалай бикIан аьркинссар. Советрал зузалтрал даврил чIунгу ккаккан дурну дикIан аьркинссар.
Аьвдуссалан Магьдиев