Дарбант – аьвзалзаманнул шагьрур

V ттуршукулийсса хьхьичI шиннардий Дарбантлив сасанидтурал цала вазир-вакилтуращал гикку хъунаману ивтун ур цала инсан. Ванал бурж бивкIун бур шагьрулий хъанахъисса цинявгу иширттал бакI-магъ дан. Ираннава бувкIсса вайннал агьаммур дингу диркIун дур зароастризм.

Аьлимтал-археологтурал дур­сса хъиривлаявурттайн бувну, сасанидтурахь шагьру бивкIсса тагьар чIалай дусса дур VI ттуршукулул махъсса шиннардийннин. Ванийн бувну ххачпара­с­нал килиса Дарбантлив бувну бушиву тасттикь хъанай бур мунияр махъсса, сасанидтурал каялувшинна чIумуйсса хьхьара хьусса ппурттуву.
XVIII ттуршукулул махъсса шиннардий Патааьли-ханнал чIумал Дарбантуллал цитадельдануву бувсса Ханнал чIалъаь бусса бур ва тарихрал комплекс­равусса ца яла хъунмамур чIалъаь. ХIакьинусса кьининин якъавхьусса ва чIалъаьлул чIиртту бивкIун бур къалалувунсса хъунмасса дарвазалул ялув. ЦIана тарихрал чичрурдайн чул бивщуну чIалъаьлул чIиртту цIубуккан бувну, бакьин бувну бусса бур. Миву цIана археологиялул музей бувансса пикри бусса бур.
Дарбантуллал цитадель цу­ппава лагь-лахъсса, кув бакIуй, кув кьанивсса кIанай бухьувкун, мукьра хIаятрал лагмава хIат-хIисав дакъасса къатри, къаларду бувну террасардай бувсса хъунбакъасса шагьрулул лащин дусса дур.
Уттизаманнул лекьа-пIякьу хьусса эяллах бурувгун къалалул сурат цIулаган дан хъунмасса захIмат шайсса бур. Та заманагу, Дарбантуллал къалалул гужгу, биялагу, караматшивугу загьир хъанай дур цIананин яхьусса тарихрал чичрурдаву. Масалдаран, 1979 шинал Дарбантлив Аьра­сатнава аьрххилий бувкIсса хъамаллуравух ивкIсса П. Г. Бутков чичлай ур: «На ивссара ханнал чIалъаьлувун. Га бия Нарин-Къалалуву. КIира зивулийсса, ханнал чIалъаь бувну бия вахIшисса чария. Ханнал къатри душивугу чIалай бия вайминнуяр лахъний дирхьусса дуну тIий. Хан ва ганал ссу яхъана­хъисса чIалъаь бия хъундакъасса хIаят вив ларсун, мукьмурцIусса хахлил журалий лагмара дурсса къатрал дяниву. Ва бия вайннал КIинтнил чIалъаь. Гиккува бия вай бигьалаган щябикIайсса, сайр бувайсса хIавзгу. Шагьрулинмай бурувгсса чIалъаьлул чулий дия къатлул магъуяргу лахъсса пюрундалул хъунна­сса ва лахъисса ларзу. Ларзнил хьхьичIух ва кIивагу чуллах чIирттай авурсса накьичру, суратру дирхьусса тавхантту бия. Гайннувусса чIавахьулттайгу бия личIи-личIисса рангирдал касакирттая бавтIсса пюрунт­ру. Рангирдал ххуйшиврул чIавахьулттайн бургъил нур щуний ссурулккуртта бивтссаксса иш бия чIалъаьлуву».
Дарбантуллал комплексраву археологтурал дурсса раскопкардал тасттикь буллай бур личIи-личIисса ттуршукурдай шиву бувну бивкIшиву арулва чIалъаь.
Албаннал, сасанидтурал ва аьрабнал заманнай бувсса чIалъаьрду бувну бусса бур цитадельданул баргъбуккавал чулий. Патааьли-ханнал чIалъаьгу миннувухва бусса бур. Албаннал заманнай бувсса чIалъаьрду бусса бур гьарта-гьарзашиву дакъасса, гуж-биялалул, аваданшиврул, буллугъшиврул лишанну чансса. ЧIалъаьлул чIирттай бивхьусса чарттавух бакъа накьич дирхьусса чару яла чувкIуй къахьунабакьайсса бур.
Сасанидтурал ва аьрабнал канилу бивкIми ттуршукурдай бувми чIалъаьрду бусса бур гьарта-гьарзасса, тивун-шивунсса хьулурду гьарзасса, жанахIру, ларзурду чIярусса. ЧIиртту ва дя-дянихсса бюрунттив (колоннарду) бусса бур накьичирттал чIюлу був­сса, чIанкъатри киражрал, кIялааьрщарал бувщусса. Яла-яла дакIний личIайсса, ккавкма хIайран увайсса чIалъаь бусса бур VI-VII ттуршукурдай сасанидтурал паччахIнал заманнай бувсса, цуппагу 3000 кв.м. дусса. Шикку лявкъуну бур ца метралул уттасса ва 7-10 м. лахъсса бюрунттул (колонналул) лув бувну бивкIсса гьанурду.
Нарин-Къалалул ухссавнийн гъансса баргълагавал чулий дурсса раскопкардаву лявкъуну бур хъунисса мукьва чIалъаьлул гьанурду, лекьа-пIякьу хьу­сса чIиртту. Хъирив лавну, кIул бувну бур къалалул лув чулийсса кIива чIалъаьлул чIиртту дя-дяних киражрай цIакь бувсса, хъунисса куццуйн бувтсса чарттая ва ччувччусса калпуширттая бувну бивкIшиву. Ванил тасттикь буллалиссар му ттигу Дарбантлив мангъул-татар бучIан бувасса чIун диркIшиву. Къалалул ялувмур чулий лявкъусса кIива чIалъаьлул чIиртту тIурча бувну бусса бур дя-дяних синааьрщигу дирхьуну, гъагъари къабувну бусса куццуй чартту бивхьуну.
Баргъбуккавал ухссавний­сса къалалул чулий дусса дур «чарттал дарваг» тIисса цIагу дирзсса дуснакь бувми бичай­сса танмихIрал хъунтIа. Ванил куртIшиву дусса дур 8 метра ва утташиву 4 метра. ХъунтIуллул ялув дусса дур, дуснакь бувминнан хьхьуттай дуканмур-хIачIанмур ликкан-лахъан дуваншиврул дянив ккутIгу дусса, чарил ккурккисса ххялчIи. Аьлимтурал бусаврийн бувну, ва хъунтIа бюхъайссия цайми иширттангу ишла дувайсса диркIун дикIангу. Масалдаран, бюхъайссия, ца иш багьну, аьркин хьуни ишла дувансса щинал дурцIуну диркIун дикIангу.