ЦIушинавун – дакI дарцIуну

asru_12ТIабиаьтран, аьламран личIи­шиву цир, цIуссара шин ягу духссара. ЧIун дур чIун, дуниял лярхъуния шихуннай саргъунну ягу къасаргъунну я дайдихьу, я дайлитIу дакъа нанисса. Так инсаннан аьркинну дур чара бакъа цания ца мугьлатрая цIусса аьдад дайдишин. Циванъявав? ЛичIи-личIисса халкьуннал, цала тIабиаьтрах, багьу-бизулух бурувгун, личIи-личIисса кьинирду, шинал чIунну ккаккан дурну диркIун дур шиндайдихьулун ккаллий­сса.

Ттул оьрмулул инсантуран дакIнийссар цуксса тяхъану, ххарину ва зур буну хьунадакьайсса диркIссарив жура жулла Навруз-байран – ЦIусса шин. (Парс мазрай «навруз» «цIусса кьини» тIиссар.) Цайми-цайми аьркиншиннарду дакъа – хъу дугьаву, ттихIаву, лухччи лакьаву, ризкьилулсса баву – инсаннан, ттулва пикрилий, аьркинну бухьунссар таратагу оьмунил дайлитIулийн, хъинмунил дайдихьулийн умуд­рай, ва оьрму цIунила цIунил байбихьлахьисса кунма ЦIусса шиная цIунил оьрму байбишин. Вана жувагу вай гьантрай, хъуни­сса умудругу дакIниву хъихъи ласлай, ЦIусса шин дайдишин най. Гьай-гьайкьай. Хъуннасса аьра­тталшиву дур жулла дакIурдиву. Гьулусанну буру. Вас-ццах чан бакъар. Ялун бучIантIимур ттурлу даркьуну чIалай бур. Хаварду так бюджетрал ссуссукьушиврия, къурушрал каши чан хъана­хъаврия, жип кIюла дуклакаврия, багьри ссурулун гьаз хъанахъаврия бакъа цалсса бакъар.
Амма жува цимилгу ванияргу кьянатсса кьинирду лялиян дурсса, цимилгу захIматшивурттава узданну ливчусса, миннуву савсъсса халкь бакъарув? Уттигу чIуен данну мухIулттив. Лугланну, ляхъланну балаллалгу, чилминнулгу, жуламиннулгу санкциярдал ххя­ппурттавагу итххявххун, чаннасса ва буллугъсса оьрмулувунсса ххуллу. Жулва аькьилсса бутта­хъал, «мукьвагу мурцIу архIал къалакьайссар, хъинсса виричунан банмур чан бакъассар» увкуну бур танийва. Лякъинссар булланмур уттигу. Жува-жувагу. Жулва хъуниминналгу. ХIукуматрал бакI дургьуминналгу.
Жува бухлай буру хъинну агьамсса шинавун. Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву ххув хьуну 70 шин там хъанахъисса шинавун. Цавагу лакрал кулпат бакъар та дяъвилул оьттул дишалалуща ххассал хьу­сса. Та ххувшавриву цалвамур пай бакъасса. Ялун нанисса шинал ахирданий, тIурча, жул жулагу 25 шин «Илчи» уттава бувккун бартлаглагисса байран хьунадакьлан най буру. 1991-ку шинал январь зурул 8-нний бувкссар жулва кказитрал цалчинсса номер. Ялун нанисса шинаву жува ми кьинирдая ихтилатру чIявусса бантIиссар. Мякьну ялугьланну жу зулми макьалардахгу. ДачIланхьуву зу зулла дакIру зулва кказитращал, щалвагу миллатран бавну ччисса хаварду, пикрирду, дард-хажалатру, ххаришивуртту аьч дуллай.
Гьай-гьайкьай, шин бигьасса къадикIанссар. Бигьа дакъар му жунгу. Амма зу чIарав бацIарча, гьарцагу кказит тIалав бувнащалсса, кIунттил бувгьунащалсса ара цIакьсса духьурча, жулва бияла ялагу ялттуссар. Жунгу, цуксса жува жуятува рязину бухьурчагу, цуксса жува жулва кьяпулу хъунину чIалай бухьурчагу ( мукссагу тIиссару да), чара бакъа кIулну ччиссар жува жулва буккултран, кIулну, бавну, ххирану, жуява рязину бушиву тасттикь хьуну ччиссар. Жува тIалавссаксса, жухра къулагъас ххиссаксса, жунгу зунсса гъира ххиссар. Къулагъас увкуну жу так цIа даврих мякьну буру къатIиссар. Жуйра аьй ляркъума, жу тIимунищал ччалаччимагу жул дусри. Цанчирча ганал хьхьичIва-хьхьичI кказит бувккуну тIий. Жун къаччими «Я по лакски не понимаю, по лакски читать не умею» тIутIимири. Ягу кказит чичарав увкукун, «А там читать нечего» тIутIимири, кказит цалва кIунттил бувгьуну бакъана, кказитрахсса арцуй аьтIий, чIурукьшиву ялтту дурккун, ни­ттил мазрахсса мюхтажшиву духлаган дурсса. Кказит – миллатрал рувхIанийсса хъусри. Кказит – миллат уттавашиврул лишанни. Кказит – ниттил мазрайхчIин тарихрал архнива нанисса миллат­рал салкьи шаврил, культуралул, багьу-бизулул, гьарзатрал кодри, кIулшивурттал ххазналийсса кьункьула тIитIайсса кIулар. Мунил кьадру бакъама укунасса инсанни. Миллатрал бутIа акъар. Цанчирча – азарийлагу тасттикь хьусса, тикрал буллалаврил каниччул хьусса зат бухьурчагу – маз бакъахьурча – миллатгу бакъассар. ХIакьину чIявуми бур миллатравух бакъанагу бакI буклай бурухха тIий, глобализациялул мугьалттувух бивгьуну най. Амма хIакьинугу мархха-ххун куртIшивриясса нясаврал сисила лахъисса душивриясса пахру пахрунува бур. Азардахъул шиннардил лажиндарай (маз сакин хьуншиврул чанна-чанну 500 шин гьан аьркинссар тIий бур аьлимтал) къаххуйру жува жула ялун нанимур никирайнгу биян къабарча. «Илчилул» агьлугу муна му масъалалухару зузисса. Гьарун Саэдовлул увкусса ку­ццуй, «аьзизсса миллатран хъинбала буллай».
Ххирасса «Илчилул» дустал! БацIияра ттинин бавцIусса кунма цIакьну жулва кказитрал чIарав. Жува миллатран аьркиншиву тасттикь хъанахъи­сса, жулмур зуха зунсса, зу рязи бансса гъира ххиссар. Жу цIусса шинаву цIу-цIусса рубрикартту дан дакIнийну буру. Ттинин гьаз къадурсса темарду гьаз дан ччай буру. Ялун нанисса шинал ахир, нукIува увкусса куццуй, байрандалунсса духьувкун, язи-язими текстру тикрал бан дакIнийну буру. .
Циксса хаварду бунугу, ци вихшала хIукуматрай, хIукмулул заллухъруннай дихьлай бунугу, миллатрал мазгу, тарихгу, культурагу хьхьичIра-хьхьичI цанна миллатранни, жунна жуннар аьркиннугу, аьзизнугу дикIан аьркинсса. Дуруччингу аьркинсса.
Ди, шинал ахир аьратталсса хьунни. Халкь гьанавиххину бур. Вас-ццахлий бур. Жула шаэр Ссугъури Увайсовлул увкуну бурхха танийва:
Анавар гъарал ларчIун,
ххуллурдив бяххирчагу,
Хъирив баргъгу буккайссар.
Букку талихIрал хъирив.
ТалихIрайнсса умуд муданмагу уттавасса умуд бур. Баргъгу чара бакъа буккантIиссар. Ссавгу аьч хьунтIиссар. Жулва ишругу махъгу, хьхьичIгу ххуттавун багьантIиссар.
Ялун жунна оьрмулухун вардишсса тяхъасса байран най дур. Ттул пикрилий, я ссурулун хъапа тIисса доллар, я ай, захIматсса чIунну ялун най дур тIисса хаварду бахкъачинссар жухунма вай гьантрайгу, вания гихунмайгу куннахь куннал нахIусса- нацIусса махъру увкуну жунма ххираминнал, жува ххираминнал дакIру ххари дан. Багьлул ххирасса дакъанугу ххирашиврул, аьзизшиврул барашиндарансса пишкашру куннал куннан дуван. Сивсуну (жувания савсъсса халкь буру) бухханну цIусса шинал аьтарттувун. Къабулунну рай захIматшивурттан. . Аллагьгу жува тIиний лякъинхьуви.
Барча ЦIусса шин. ЦIуллу-цIакьшиврущал, рахIму-цIимилущал, барачатращал, нахIу-хIалимшиврущал, дакьаврищал ялун най лякъиннав!
Гьарналгу дакIнийсса чаннамур мурадгу, умудгу бартлаганнав. Оьрмурдай барачат бишиннав. Дуниял тIитIиннав.

Качар ХIусайнаева