ЦIусса шинал байрандалул тарихрава

asru_3Европанал халкьунная эбрат ласлай, оьруснал миллат­райгу европанал миллатирттал багьу-бизу бухIлахIисса Петр I-гу тайнначIа ЦIусса шинал байран кIицI лагайсса куц ххуй дирзун, амру бувну бур ттарлил мурхьирал къяртри ишла дурсса чIюлушиннарду лахъан. Мунал амрулий байбивхьуну бур Аьра­сатнаву шинну ккалай Ися-идавс увсса 1700 шиная шинмай.
Ва бакъасса паччахIнал амрулийну ЯтIул майданнив цIу ишла дурсса ва ракетарду пIякь учин дуллалисса тяхъашивуртту дуллали хьуну бур. ХIакьинугу ЦIусса шинал байран кIицI лаглагисса шадлугъирттай Петр I-нал таний дурсса цIушиннарду ишла дуллайнма буру жува.

ЦIансса Дянивттуршукулул (Средневековье) заманнай Русь паччахIлугърай ЦIусса шинал байран кIицI лагайсса диркIун дур хIакьинусса ЦIусса шинал байрандалуха лап къалархьхьуну.
Цалчин, га заманнай ЦIусса шин дайдишайсса диркIун дур мартрал 1-нния гихуннай. Му аьдат Аьрасатнавун дуркIун дур Аьвзалзаманнул Римнава.
Аьрасатнавун ххачпараснал дин дуркIсса чIумалгу халкьуннал ЦIусса шин кIицI лагайсса диркIун дур инттухуннай аьрщарайн, бургъийн, тIабиаьтрайн къанч буллалисса, ми лахъа-хъун дуллалисса мажусилул аьдатругу ишла дурну.
ПаччахIлугърай килисалул, диндалул гьану, мяъна цIакь хъанан диркIукун, динчитуралгу кьаст лархIуну дур ганиннин константинополлал календарьданий яхъанай бивкIсса Аьрасатнаву византиянал календарь цIакь бан.
Цуппагу византиянал календарь хIасул бувну бур Аьра­сатнал крещение дурсса 988 шинал.
ЦIусса календарьданий ялапар хъанан бивкIния гихунмай Аьрасатнаву цIусса шин дайдишайсса диркIун дур сентябрьданул 1-нния гихуннай. Ссутдайдихьулий цIусса шин дайдишаву инттухуннай мажусилул аьдатругу дурну хъу-лухччинул давурттайн буккайсса хъудугьултралгу ххарину кьамул дурну дур.
Шинну наниссаксса ялу-ялун мажусилул ва ххачпараснал аьдат­ру куннивух кув хIала дур­ххун, цаннил ца лув-ялув личIан къадурну, ялунгу тяхъасса, халкьуннан ххира хьусса байранну хьуну дур.
ЦIусса шинал шадлугъ дайдишайсса диркIун дур Кремльдануву митрополит ва паччахI, ванал нукартал ва килисалул вакилталгу гьурттуну.
Ялу-ялун ЦIусса шинал шадлугъ кIицI лагавриву дирхьусса диндалул мяъна хьхьара хъанай, ярг хъанан диркIун дур цурда байран кIицI лагаву. Масалдаран, байрандалул гьурттучитурал лахлахи хьуну бур цIай-цIай тIисса лаххияртту, чIюлушиннарду.
Европанал халкьунная эбрат ласлай, оьруснал миллатрацIунгу европанал миллатирттал багьу-бизу бахIлахIисса Петр I-гу тайнначIа ЦIусса шинал байран кIицI лагайсса куц ххуй дирзун, амру бувну бур ттарлил мурхьирал къяртри ишла дурсса чIю­лушиннарду лахъан. Мунал амрулий байбивхьуну бур Аьрасатнаву шинну ккалай Ися-идавс увсса 1700 шиная шинмай.
Ва бакъасса паччахIнал амрулийну ЯтIул майданнив цIу ишла дурсса ва ракетарду пIякь учин дуллалисса тяхъашивуртту дуллали хьуну бур. ХIакьинугу ЦIусса шинал байран кIицI лаг­лагисса шадлугъирттай Петр I-нал таний дурсса цIушиннарду ишла дуллайнма буру жува.
Амма вай цIушиннарду халкьуннаву цIакь хьуннингу мадара хIал хьуну бур. Европанал зумуну цIусса шин кIицI лагай­сса диркIун дур так давлатлувтурал, авадан халкьуннал. Хъудугьултрал тIурча цIусса шин кIицI лагайсса диркIун дур гава цала сентябрьданий.
Екатерина II-мур паччахIсса чIумал Аьрасатнаву бал-мас­карадру дуллан бивкIун бур. Ттупру битайсса бивкIун бур. Яла махъ Павел I-нал ттупру битлатаврин къадагъа дирхьуну дур.
Къатраву чIюлу бувсса ттарлил мурхьру бишаврил аьдат Аьрасатнаву цIакь хьуну дур Николай I-ма паччахIсса заманнай. ПаччахIнал кулпат бивкIун бур пруссиянал паччахIдуш. Ххачпараснал дин кьамул дурну махъ ванийн Александра Федоровна учайсса бивкIун бур. Цила ватандалий кунма паччахIнал къатлуву ттарлил мурхь чIюлу буллан бивкIния махъ вания эбрат ларсун, авадантурал къатравугу елкарду бихьлай, миннуй гьивчру ва цаймигу чIюлушиннарду лачIлачIи хьуну бур.
Ялу-ялун ЦIусса шин хьунадакьаврил байрандалия халкьуннал байран хъанан диркIун дур. Байрандалул сий яларай дагьну дур Дунияллул цалчинсса дяъви байбивхьусса 1914 шинал. Немецнайн къарши бувк­сса Синодрал баян бувну бур «елка — хачпараснал дин кьамул дурсса оьруснал миллатрацIун дахIлахIисса душмансса немецнал хIиллар» куну.
Цалчинмур дяъви къуртал хьуну махъ ЦIусса шинал байран кIицI лаглан бивкIун бур цIуну кьамул бувсса Григорианнул календарьданух бурувгун. Вания махъ цIушинал байрандалуцIун дархIусса шадлугъру диндалулминнуя арх дурцун дур. Вания рязийну динчиталгу бивкIун бур, цанчирча ми тяхъашивурттайн тIайла дацIайсса диркIун дур Ися-идавс аврицIун дархIусса зумадугьаву.
Билаят лекьа-пIякьу хьусса, дахьра Совет хIукумат цIакь хъанахъисса шиннардий паччахIнал елка бишаврин дирхьусса къадагъагу дукьан дурну, хIукму бувну бур цIусса шинал байранну тяхъану ва гьарта-гьарзану кIицI лаглан.
В. Ленин накьлу хьуну махъ ва хIукму ххалбивгьуну бур Сталиннул. Ванал цIунилгу къадагъа дирхьуну дур елка чIюлу буллан. Билаятрай диркIун дур дурагу 2 байран – ноябрьданул 7-нний ва майрал 1-нний. 1930-ку шиннардил дязаннивгума къатра-къатравух буклай, щичIа, цукун елка чIюлу бувну бурив ххалбуллалисса комиссия бивкIун бур.
1935 шинал совет халкьуннахьхьун ихтияр дуллуну дур цалва-цалва ужагъру муданма щюллисса «аьнтIикIарду» бивхьуну чIюлу бансса. КIира шинавату чIюлусса елка бивхьуну бур Москавуллал Советрал къатлуву.
Дякъил Ттатта тIурча хьхьичI­ва-хьхьичI халкьуннал хьхьичIун увккун ур 1910 шинал. Амма мунал сий-бусрав цIакь хьуну бур так совет заманалул шиннардий. Ми шиннардий мунал кумагран, мунащал архIал бувкссар Мар­ххаладушгу.
1947 шинал январьданул 1-сса кьини баян дурну дур байрандалул кьинину. 1954 шинал тIурча хьхьичIва-хьхьичI чанна лавхъун бур билаятрал яла хъунмур елка – Кремлевская.
Совет билаятрал бакIчину Никита Хрущев увчIуну махъ халкьуннал оьрмурду чансса бунугу бигьа хьуссар. Инсантал тяхъану, рязийну бушиврул политика дачин дурну диркIссар. Вай шиннардий ЦIусса шинал байран кIицI лагаврил даражагу лахъ хьуссар.
1962 шинал билаятрай телевизорданувух ккаккан дурну дур «Голубой огонек» тIисса цалчинсса передача. Му шинал совет халкьуннал столлайн дурккун дур утти ЦIусса шинал байрандалул лишан хьусса мандариннугу.
1928 шинал дуркссар байрандалул цамургу лишанну хьусса «Советское шампанское». Ва лишан яла-яла цIакь хьуссар дяъви къуртал хьуну махъсса шиннардий.
1976 шинал тIурча цIана аьдатравун багьсса совет хIукуматрал халкь барча буллалисса цалчинсса махъ лавхъссар Леонид Ильич Брежневлул. Яла, махъ, му аьдатрайн бувну, гьар шинах халкь барча буллалисса мукъущал Михаил Горбачев уклан ивкIссар. Перестройкалул шиннардий халкьуннаву ишла хьуссар машрикьуллал календарьданийн бувну цумур-бунугу ца жанавардануцIун ялун нани­сса цIусса шин дахIлахIавугу.
ЦIусса шинал байран гъав ларгсса, тяхъашивуртту чан хьусса шиннардин ккаллийну дур Горбачевлул хIанттийн къаршисса кампания нани дурну диркIсса шинну.
Амма ччикунсса захIмат­шивурттавагу ххуллу лякъайсса жулва халкьуннал дефицитрал шартIирдаву яхъанай бивкIсса 1989 шиналгу лап тяхъа-шадну хьунадаркьуну дур ялун нанисса шин.
СССР ппив-ххив хьусса, цIу­сса Аьрасат дахьва хIасул хьу­сса шиннардий ЦIусса шинал байранну личIи-личIину кIицI ларгун дур.
1992 шин яла лаглай, 1993 шин ялун нанисса байрандалул кьини билаятрал халкь телевизордава барча буллалисса махъ лахъансса цучIав хьуну акъар. Мунияр хьхьичIсса 1991 шинал декабрьданул 31-нний барча буллалисса мукъущал увккун ивкIссар цIадурксса сатирик Михаил Задорнов.
Аьмну 1990-ку шинну жулва билаятран диркIун дур «бахшишру» гьарзасса, авадансса. Яла яла Аьрасатнал халкьуннан ца яла хъуннасса «бахшишну» хьуссар жула цалчинсса президент Борис Ельциннул «на увххунна ва къуллугърай зий, мунияту укьлайгу ура» тIисса махъру. Мува кьини мунал хъирив аьрасатлувтурал хьхьичIун увкссар барча баврил мукъущал увксса билаятрал президентнал кIанай чIумуйну ивтун ивкIсса Владимир Путин.
Бурганну жувагу чIал къавхьуну ва яла нанисса, бюхттулсса Аьрасатнан къабигьасса, шин тIайла дуклакисса декабрьданул 31-нний жула президентнал жува цукун, ци мукъурттийну барча барув.
Барча зул цинявнналлагу ялун нанисса цIусса 2015 шин!
ХIадур бувссар
З. АьбдурахIмановал