Лакку мазрал дарсирдай хьунадакьлакьисса диялдакъашивуртту

Ниттил маз, — лакку маз! Вил чIунил ттул чурх таза буккан бувну, пикрирду тяхъа бай, дакIнил кьудратгу, кашигу хъунна дай. Макьан кунма экьинани­сса вил ихтилатрах цукссагу хIаллай вичIидишин бюхъай, бизар къашара.

Вил кьудратрал хъуннашиву, бусравшиврул бюхттулшиву.
Цир дусса жулла дакIнин ниттил мазраяр нахIусса, мунияр гъилисса, мунияр тирхханнусса?
Ниттил маз сан къабуллалисса инсан, му цIанихлунусса лаккучу акъар.
Мукунма, ниттил маз биялну къакIулсса ягу кIувагу къакIулсса инсаннан кIулну къабикIайссар цалва миллатрал аькьлулул вибувцIусса учалар­тту, лахъи балайрду, бусаларду.
Ниттил маз ххуйну лав­хьхьусса инсаннащал мудан буссар ганал миллатрал аькьлу-кIулшигу, яхI-къириятгу, оьрмулухсса ччавугу.
Вай ялув кIицI лавгсса махъругу дакIнийну дихьлан аьркинни учительнал лакку мазрал дарсру. Учительнан цанмагу кIулну бикIан аьркинни дарсирайн багьайкун хIадур хьун аьркиншиву. Цанчирча, кIулсса куццуй, цIанасса заманнай дук­лаки оьрчIал ниттил мазрал чулухунмай личIисса ургъил, къулагъас дакъар, гьай-гьай, учительгу ур захIматсса иширахун агьлай оьрчIан за лахьхьин бан.
Шинну наниссаксса, лу­ттирдавугу дахханашивуртту хьунадакьлай дур. Ванияр ца­ппара шиннардил хьхьичI инсаннал кIилийнусса цIа чичаврил шартIру дуссия укунсса — дянив чIири аьш дирхьуну чичайсса. ЦIанарив ларчIун чичлай бур. Дуклаки оьрчIал, га хьхьичIрамур правила дакIний, цIаниву гъалатI итабакьлай бур. БакIрайра лархьхьусса куццуй чичай, правила цIунилла – цIунилгу дурчIин дуллан багьай.
Хьунабакьлай бур гъалатIру бавхIу махъру чичавривугу, цачIунбув существительныйрду чичаврил кьяйдардавугу. Масала: ниттил нину, ниттиуссу, цIу бичайсса, цIубичу. Щаллусса бавхIумахъ личIину, кутIамур лавчIун чичлай бур. Ва правило цIакь даншиврул карточкардай гъалатIру лякъинсса даву дулара.
Байбихьулул классирттаву къалахьхьирча оьрчIан ла­кку маз, правиларду, лавайми классирттаву лахьхьин захIмат хъанай бур учительнангу, цанма оьрчIангу. Мукунма мукъул мархлуву согласныйлул хъирив «аь», «оь» чIурдан кIанай чIявуну цалчинмур слограву «я», «ю» хIарпру чичлай бур; «гь», «хI» буквардал хъирив «я», «ю» къачичайссар, «а», «у», «и» чичайссар тIисса правила лахьхьай. Масала: мяр, бяр, хIисилу, хIилла, хIаллу, хIукIу. Амма дуклаки оьрчIал ва правилалийн бувну гъалатIру итабакьлай бур. Исключение хъанай бур, яхI, ЯхIия, яхIлув тIисса махъру. ЦачIун був прилагательныйрду ва ми чичаврил кьяйдарду дуклаки оьрчIан щаллуну дурчIлан къадикIай.
1. Мархри тикрал хъана­хъисса прилагательныйрду дянив чIири аьш дирхьуну чичайшиву кIулли оьрчIан: чут-чутсса, хъин-хъинсса ва м.ц.
2. Гъаншиврул падежрай­сса существительныйлущалсса прилагательныйрду чичавриву захIматшиву хьунадакьай. Масала: михакрал рангсса, лачIал кьачIасса.
Дуклаки оьрчIал лавчIун чичлачисса кIантту хьунабакьлай бур.
3. Наречиярдащалсса прилагательныйрду личIину чичай. Масала: яргну чаннасса, тунтну ятIулсса.
Ва правилалувасса махъру цукун чичайривав тIисса кIантту хьунабакьай оьрчIан. Лугъатрал, диалектрал хъунмасса асар биян буллай бур жул Ххюлуссуннал дуклаки оьрчIайн маз лавхьхьуния шихунмай, оьрчIру литературалул мазрайн буцин захIмат хъанай бур. Цалва махъ учайсса куццуй чичлай бур. Масала: ав тIисса мукъуву 0 чичлай бур, чичлай-чичлей, баллай — баллей ва м.ц.
КIилийнусса хIарпру – лл, -мм, -нн ххуттая ххуттайн ласайни ца тих, ца вамур ххуттайн ласай, мил-лат. Вайми кIилийнусса хIарпру цания ца чулух чичай. Ва правила ишла давривугу хьунадакьай дайшишрурду.
Учительнан хъунмасса захI­мат бан багьлай бур дарсирай, амма оьрчIан цанма гъира бакъагу тема лахьхьин дан къашай. Вай правиларду цIакь дан дувару мукъурттил диктант. Ва хъундакъасса даврилгу цин лавхьхьусса кумаг хъанай бур махъру тIайлану чичин.
Оьрму наниссаксса технологиягу хьхьичIуннай хъанай дур. ИКТ жучIаннагу дирунни. Мудан къадарчагу, лях-карах ИКТ ишла дуллан аьркинну дур лакку мазралгу, литературалулгу дарсирдай.
Литературалул дарсирай хъанай бур чичул сурат, увсса шагьру, шяравалу ккаккан дан. Гъалгъа магьир баврин 5-10 м. дулурчагума, пасихI хъанай бур маз. Гъалгъа магьир баврил дарсирай хъанай бур сурат дуккан дан компьютерданий, ягу интерактивный доскалий. ТIабиаьтрал ягу ссал- дунугу сипат щаллу дан буллай бур. ОьрчIахь чичин буллай буру текст кIа суратрах бурувгун. Текст чивчуну махъ бучIир дан укунсса давугу. Текстрава личIи дан предложениярду по цели высказывания цуми дурив гиву хьунадакьлай.
Икт ялагу ишла дару синтаксис лахьхьавривугу. БавхIу махъру личIи бан, гай ци подчинительный связьрай бурив ккаккан бан. Ва даврил компьютерданущалсса дуклаки оьрчIан дарсирах чан­сса бунугу гъира бутлай бур.
Нава хIадур бувну текст, компьютерданий бивщуну, оьрус мазрайн таржума буван буллай буру дуклаки оьрчIахьхьун тема цIакь даврил, тикрал даврил дарсирай. Шиккура хъанай дур маз пасихI бавугу. Литературалул теориягу дакIнийн рутлай буру. ЛичIи бан буллай бура хьунабакьирча эпитетру, метафорарду, олицетворениярду ва м.ц. Вай укунсса давурттащал оьрчIал кIулшиву хьхьичIуннай хъанантIиссар. ГъалатIру итабакьлай бур кIилийнусса лакку хIарпру чичавривугу. Найбунува лакрал алфавит къалав­хьхьукун, укунсса дайшишрурду хьунадакьлай дур чичрулуву. Масала: кк-къ, кь-кI чичлачи­сса кIантту хьунабакьлай бур. Ттунма чIалачIиссаксса, гьарца кIанайва дуклаки оьрчIангу, нитти-буттангу дуккаврил кьимат ялавай хьуну бур. Лакку маз сан-ккалливагу бакъар.
ХIакьинусса кьини лак­рал миллатрал вакилтал хIарачат буллай бур, миллатрал тарихгу, ниттил мазгу ялун нанисса никиран хъамакъабитан­сса шартIру ляхълай, цанчирча ми буну тIий буттахъал жуйнма аманат бувсса яла язими ххазинарду.
Мунихлуну жувагу аьркинни му ххазина ягу бувну, ялун нани­сса никирайн лайкьну тапшургу бан. «Дараччи» ккурандалул зузалтгу, Мариян Илиясоващал архIал, бур ва масъалалуха зий.
Ттул хъунмасса умуд бур жула лакрал агьалиналгу, дуклаки оьрчIалгу бакIрайн лавсун, мазгу, жулла аьдатругу, багьу-бизугу ябанссар тIисса.
Лакку мазрал дарсирай ца 2-3 минутIрайсса ихтилат бу­­ларча лакку мазрал агьамшиврия, оьрчIал ци-бунугу вив ласунтIиссар.
ХIабибат Мавраева,
Ххюлуссуннал школалул
лакку мазрал учительница