БивкIу бакъами

asru_1Хъунма хIал ливчIун бакъар жулва билаятрал яла бюх­ттулмур байран – фашист Германия ххит бувсс­­­­­­­­­­­­­а Ххувшаврил байран – дучIан. Хъинну чансса бакъа ливчIунгу бакъар инсаниятрал яла кьадармур азарданияту – фашизмалуяту – дуниял ххассал дан жанну пида дуллай бивкIми. Цуксса бурив ми ишру хьхьичI бацIлай, муксса дур Хъуннасса Ххувшаврил агьамшиву бюхттулну чIалай, мунил мяъна гужлан хъанай, хъунна хъанай, мукссара дур мунихлу талай бивкIминнал дурсса чувшиву ларай хъанай.
Хъинну кIусса захIматшиву лиркссар жулва ватанлувтурайн Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул шиннардий. Гьарзат диркIссар фашистурал чулий дарцIуну: щалва Европа тайннал бувгьуну бивкIссар, щалва Европанал индустрия тайннаха зий диркIссар, тайннал аьрал яла цIуми ярагъуннил балгуну бивкIссар, Гитлердул аьралуннал бакIчитурал муниннин хьуми дяъвирдаву хъуннасса вардиш ларсун диркIссар, ахиргу, ххягу-ххявхссар фашистътал хар-хавар бакъа, Германиянал ва СССР-данул дянивсса дакьаврил пакт пуч бувну. Амма совет халкьуннал яхIлил, къириятрал, виричушиврул, цала думур цаятура цала, цалва оьрчIаяту, цалва къужраяту кьуркьуну, ххувшаву ласаврил ххуллий дихьлахьаврийну, жаннай къааьтIутIаврийну, шанул кIану захIматрахьхьун буллалаврийну ух ан бювхъуссар ух ан къашай душман. Жулва билаят мурахас баврищал архIал, лагъшиврий бивхьусса Европагу ххассал бувссар. Дияр, хъунмасса захIмат бувссар совет халкьуннал – ххувшаву укра ласун къашайссархха! Ххувшаву ласаврил хъунмур хIуччанугу хьуссар цалва билаятрайн, ганил ялунбукIулийн, ганил чаннасса идеаллайн, цалва халкь тIайласса ххуллийх нанишиврийн вихшиву. Жувагу бикIан аьркинссару жулва буттахъаяту пахру бунугу, эбратгу ласун аьркинссар гайннаяту.
Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьу­сса чIумал бакIрай жулва аьрал цимилгу бух хьуссар, махъунмай хъанайгу бивкIссар. Бухшаврил кьурчIишивунияр хъуннасса цамур ци дикIанссар. Амма ччан къабивкIссар жула аьскарнан бухшавурттайн аьдат хьун. Бахтти бакъашиврийн кьянкьану данди бацIлай, бухшиврул ццах дакIнивун буххан къабитлай, жан кьацIул дургьуну, цIунилгу-цIунилгу хьхьичI бацIлай, ххуллу кьукьлай, ацIан увссар душман билаятрал тахшагьру Москавуллал къирагърайн иявайсса кIанай. Яла байбивхьуссар рищаву дуллай, муниннин ухшаву къакIулсса душман хьхьичIун акьлай.
Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуву биялсса кIану бугьлагьиссар Къапкъазнаву, Каспий ва ЛухIи хьхьирирдал дянив, 1942-ку шинал, хьусса талатавурттал. Ми талатавурттугу – Совет аьралуннал чивчусса тарихрал хъинну яргсса лажинтрур.
Ххишалану захIматсса дяъвилул цалчинмур шинал Совет ХIукуматрал Ухссавнил Къапкъазуллал халкьуннах бургавриву куртIсса хъяклу хьуссар: миннувусса цавайннава дяъвилийн буцлацаву дацIан дурссар, гайми цалва тарихийсса ватандалияту буккан бувну, ссивир бувссар.
Дагъусттанлувтурал бакIрачIан му лухIи кьини къадуркIссар цала бувсса хIарачатрайну – коммунист партиялул Дагъусттаннал обкомрал, фронтрайн къабуцайнавхьур, бачияра хушрай, Ватандалухлу талан буккияра, увкусса леххаву кьамул дурну, военкоматирттайн букIлай, цала гъирарай цивппа дяъвилийн лагавай. ЧIявусса бивкIссар хушрай дяъвилийн лавгми: студентътал ва лавайми классраву дуклаки оьрчIру – цаяту ялун инженертал, шаэртал, аьлимтал, конструктортал, захIматрал къучагътал хьунтIими. Мукунминнаву ивкIссар Хъунатусса 17 шинавусса чIаважагьил Буттаев Буттагу. Му бивкIссар 1942-ку шинал февраль барз.
Хъунайннал жагьилтал анжагъ компартиялул леххаврийну, анжагъ лагмасса жагьилтурацIун бакъар цIарал щуттайн гьан буклай бивкIсса. Миннайн ссихIирданул кунмасса асар биян буллай бивкI­ссар цала шяравучунал виричусса цIанил. Му ивкIссар Исмяил Шахшаев, ххаллилсса лехху, архмур аьра­ли совет авиациялул машгьу­р­сса штурман.
Гьаксса ухьунссия чIавасса Бутта душманнал ялун ссавнияту ххяххан гъирарай. Амма мунан нясив бувну бур Бакуйннал 2-мур бахьттагьалтрал училищалуву дук­лан. Та бувккуну махъ, 1942-ку шинал октябрьданий, га тIайла увккун ур 5-мур гвардий битултрал бригадалул пулемет батальондалул взводрал командирну. Лейтенант Буттаевлуща ккаккан бан бювхъуну бур цува бюхъу бусса пулеметрал взводрал командир ушиву. Мукьва барз къалавгун, 1943-ку шинал февральданий, увну ур ганаяту пулеметрал роталул командирнал кумагчи. Жагьилсса командирнал цалва гьунар ккаккан бувну бур Новороссийскаллал аьрщарай. Тикку диркIун дур къизгъинсса талатавуртту най. Битултрал роталуйн къаршину фашистурал бивчуну бур 10 танкрал гужлан бувсса бахьттагьалтрал 2 батальон. Аьрщи гургу тIутIи дуллай, хъахъи-ятIулсса кIарчIаннарал пурха тIий, най диркIун дур танкру. БакIуйсса лухччи душманнал ккуллардал ччуччу-гъюри дурну диркIун дур. Амма талаталт яхI буну бавцIуну, циняв гьужумру байщун бувну бур. Гужру къаархIалнугу, цаягу пулеметчи нигь-ццах дакъа талай ивкIун ур…
Дяъви къуртал хьуннин талай ивкIун ур Бутта Буттаев Ухссавнил Къапкъазналмур, Кьиблалулмур ва цаймигу фронтирттал щуттай. КIийла дирну дур щаву, хьуну дур контузия.
Къуртал хьуна дяъви. Амма къуртал къавхьуна Бутта Буттаевлунсса аьрали оьрму. 1945-ку шинал тIайла увккуна Ккуллал райондалул комиссариатрайн.
1950-ку шинал гьан увна Москавлив Фрунзел цIанийсса Аьрали академиялувун. Къуртал бувна ванал та ххаллилну. Зувиллий ххюра шин дуллуссар Буттаевлул аьралул къуллугъ буллай, аьралул училищалул курсантная полковникнал къуллугърайн лахъаннин. АцIния урчIра шин дурссар ванал республикалул комиссариатрал II частьрай зий. Бигьа дакъасса давур му. Азарахъул жагьилтал бучIайва гиккун гьарца шинал. Гай бикIайва цува Буттаев дяъвилийн лагайсса чIумалсса оьр­мулувун бувххун. Гай циняв личIи-личIисса бикIайва. Амма аьралий форма ларххукун, цаннаха ца лащайва. Бутта Шяпиевичлул циняв дагъусттанлувтурал цалва аьралий къуллугъ лайкьну гьан бувну ччан бикIайва. Республикалул жагьилтал патриотъталну тарбия баврил масъала ванал яла хьхьичIунмунин ккалли байва. Цалла чулухунай ларайсса тIалавшин дусса Бутта Шяпиевичлун махъминналгу мура куццуй цалва буржру биттур бувну ччан бикIайва. Жагьилтал хIадур бан, гайннавун шавкь дутан, гайннаву щалва оьрму лайкьну бутансса оьрмулийнсса вихшиву дишин бия ванал щалва оьрмулул хIарачат. Цанмарив цаятува гъалгъа тIун къаххирая.
1973-ку шинал полковник Б. Ш. Буттаев республикалул Граждан оьрму буруччаврил (Гражданская оборона) начальникну увчIуна. Му дия стратегиялул чулуха хъуннасса агьамшиву дусса даву. Да­гъусттан Республикалул тахшагьру цIанакул кунма къабикIайва. Шагьрулий дикIайва бомбардая лабикIансса кIанттурдал щаллу­сса къири. Гайннуву лабикIансса кIану бакъасса агьали кьатIаллил нигьачIишивурттая буруччинсса ттизаманнул ярагъгу бикIайва. Мунищала архIал практикалул ишру лахьхьаврихсса къулагъас диялсса дакъая. ХIасил, дансса давуртту дия дазу-зума дакъасса. Амма 54 шинавусса, оьрмулул аргъираву усса куна чIалачIисса Буттаевлул духхаву къакIулсса къюкI, дяъвилий хьусса ччаруллал азар сававрай, цакуну дарцIуну, хар-хавар бакъасса ажал бивуна…
Ххаллилсса лаккучу Ахират­равун лавгун тамансса шинну ларгунни. Мунияр махъ Совет аьралуннал ларсъсса Ххувшаву кьюкьин дай заманагу бувкIун, щяйтIаннул макIру кунма, мигу бат хьунни. Утти, цIуницIакул, Совет аьралуннал дурсса виричушиврул кьимат лавайну бихьлан бивкIунни. Дуккай уттигу, тIайлассар, ца-ца фильм душмантуралмур «тIайламур» ккаккан буллалиссагу. Амма хъамабитан къабучIиссар жула буттахъал бувтIусса оьгу, дурсса виричушивугу. Мунияту дакIнийн бичин ччай бур Бутта Буттаевлул тяйтушнал, фамилиялул къардашнал, аьскарнал, журналистнал, чичул, историк-аьлимчунал, профессорнал МахIаммад Буттаевлул увкумур. «Яла ххуймурну, яла мубаракмурну хъанахъиссар ттаттал буттайн, буттал арснайн тIий, хьхьичIмур никирал хъиривмунийн аманат буллалимур. Мури хъамакъабиту. Мунилли жува жуванува ябуллалисса», – увкуну бур ганал.
Щилли ккаккан дантIисса виричушиврул эбрат гъанчунал гъанчунан, шяравучунал шяравучунан, ватанлунал ватанлунан дакъа? Муниятур хъундакъасса Хъунайннал шяравусса школалул музейраву Бу­тта Шяпиевич Буттаевлун хас бувсса мурцIу бусса, школалун циннагу 2010-ку шинал ганал цIагу дуллу­сса. Ялагу. Гьашину Ккурккуллал школалул музейраву, школалул директор Даниял Магьдиевлулгу, Бутта Шяпиевичлул арс Расуллулгу хIарачатрайну хасъсса стенд тIитIлатIиссар.
Цаппара зурдардивун Аьрасатнал, жулва билаятрал, кIицI дуллантIиссар Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий фашист Германия бух бувну ларсъсса Бюхттулсса Ххувшаву. Мунияту ччай бакъар хъамариртун, хъамаритан дангу къабучIиссар, му Ххувшаву ласлай, жанну дуллуминнал, оь экьибувтIуминнал, захIмат бувминнал цIарду – ми жулва буттахъал, ттаттахъал цIардур.
Сулайман Мусаев