Жяматрал оьрму таксса инсаннаяр байбишайсса

ХIазран бакъар Аьрасатнал Президентнал, Дагъус­ттаннал БакIчинал: «Буржлувсса къуллугъчитал архну бур таксса инсанная», — тIисса. Таксса инсангу цанма дакIнийн багьмур буллай ур, закондалий «ччан» бивзун.

ХI. ХIусайнов
Жямат тIисса мукъувун бухлай бур шяраваллаву яхъанахъисса инсантурал, ичIувасса хьуннав, шяраваллил инсантуращал архIалсса хьуннав, оьрму бутаву ва багьу-бизу. Инсаннал хасият мукунсса дурхха, ца-ца чIумал, цуксса кIулшиву ларсун духьурчагу, цува яхъанахъисса жяматрал дянивсса чирчусса ва къачирчусса законну дуруччин къаччай, гайннуй «ччан бизлази­с­са» иш бикIай.
Уттигъанну Ккуллал райондалийсса ца шяраваллил жяматрал гъаттарал хIухчил (ганан цалла цIа кказитрай чирчуну ччай дакъая) ттухь аьрзирай: «Цаппара гъаттарал заллухъруннал кIюрххил газулийн гьан буллалисса гъаттара жул хьхьичIун биян къабувну, дахьа хIаятрава буккан бувну кьабитлай бур. Ваца гайннун хIухчил хьхьичIун гьан кIулсса кунма», — куна. Ва хIухчил увкумунийн ххи буван ччива, шяраваллал цаппара махIлардах урувгун, цалва гъаттара аьмсса газулийн гьан къабувну, цачIанна гъансса лухччайн, хъуруннайн гьан буллалисса ишру янилун багьуна. Вай укун гьан буллалаврин багьана хъанахъиссар тIива гъаттара ябуваврих дулун аьркинсса 100 къуруш дулун къаччаву. Укунсса ишру ва ца шяраву бакъа, райондалийсса вайми шяраваллаву бушиву ттухь цаймигу хIухчалтрал, КФХ-дал бакIчитурал ва таксса инсантурал бувсунни. Яла вайва гъаттаращал бавхIусса иширттаву хъанахъисса, марцI-чапалшиврущал бавхIусса ишругу чIалан бивкIунни, инсантал, машинартту лагайсса аьмсса ххуллурду хъуттал буцIлай бикIайшивугу. Ваччав зузисса ца къуллугъчинал бувсуна ттухь, яруссаннал Гергебиль тIисса шяраву газулийн гъаттара биян буван нанисса гъаттарал заллухъру гайннул хъирив бадралущал, ххаканназращал, цIушущал най цанма ххал хьушиву. Инсаннал жаваб дулун аьркинссар цала ужагърай ябуллалисса ятти-гъаттарах. Му чирчусса ва къачирчусса законни.
Буккултрал: «Утти вагу ссая гъалгъа тIун ивкIри?» — куну учин бюхъай. Амма ттун, чIярусса шиннардий шагьрулий яхъанай ивкIсса инсаннан, нава шяравун яхъанан ва зун учIайхту, шяраваллаву яхъанахъисса цаппара инсантурал къуццу тIаву, жямат­раву лахъисса шиннардий най диркIсса оьрму бутаврил низам зия дуллалисса ишру хьунаба­кь­лан бивкIунни.
Ласунну, кIицI бувсса ишираха лавхьхьусса бакъахьурчагу, шяраваллаву оьрму бутлатисса инсаннал мархха-ххунуну хъанахъисса цамур ишгу. Жунма чIалай бур дунияллул гъунттулу тиву-шиву хIукуматирттал дянив, вив хъанахъисса, кIукIлуну учин, рит-ххитру. Мунийн бувну, чIярусса Европанал хIукуматру Аьрасатнал хIукуматрайн къарши дуклай, тIайланмасса дяъвирду къабулларчагу, экономикалул ишру ссу­ссукьу буллан диркIунни. Туну яла Аьрасатнал хIукуматралгу: «Жугу зучIату нанисса дуки-хIачIия къаласланну», — тIисса мунапис баян бувунни. Мунийн бувну, жула инсантал дуки-хIачIиялул дузну бикIаншиврул, ссуссукьушиву къадикIаншиврул, чара бакъа дугьлан багьлай бур зунттавусса хъуру.
Уттинингу, СССР дунийгу, тачIаврагу зунттавусса шяраваллал хозяйствалувусса давурттив, бакIлахъия дучIан дуваву, экономикалул хIасиллу хIисав дурни, хайрданунсса къадиркIссар. ЧIярусса аьрщи дусса, механизмардах давурттив дувайсса, совхозру, гьай-гьай, мюнпатну зий диркIссар. Учиннуча, жула чIаравсса Ставрополлал край. Ца чIумал ттун 1968-ку шинал, Пятигорскалия Элиста тIисса Къалмукьнал шагьрулийн ттула иширай автобусрай най унува, ккавккуна ххуллул зума-къирагъирайх бивхьусса чIявусса къама бивчусса элеваторду. Гай лахъсса бухьувкун, янилун багьлай бия.
Мунийн бувну, хIукуматрал цила ххазналува «дотация» тIий, чан-кьансса духьурчагу арцу дулайсса диркIссар жула зунттавусса колхозирттан. Уттигу дуллали­ссар. Амма ми таксса инсанначIан диллай дакъар. Ванил бур жула «ттукку лиллай». На вай затру кIицI буллай ура, вайннуяту «Черновик» кказитрай чичлай буну тIий. Экономикалул ишру хъинну жяматрал оьрмулуву чара бакъа аьркинсса ишруну хъанахъиссар. Мунийн бувну, жунмагу аьркинни мунийн хъарну оьрму бутлан, хайр ласлан. Агрономтурал на тIайла уванссара аьйкьлай ухьурча, хъув бувгьусса гьаннарал дуллусса бакIлахъия яла чанну ацIилаксса дикIайссар. Гьай-гьай, аьрщараха, оьргъашиву дирчуну, цила чIумал гъай увкуну, ххялаххи дурккун, валтру гъаргъун, къуллугъ був­сса чIумал. Къазахъисттаннай хан аьрщи гьаз дуллай бавчусса чIумал, тичча дурагу 7 центнер къалмул ца гектардания ласлай бивкIссар. Хъу дугьлагьиний 200 кг. къалмул дугьайссар ца гектарданий. Ва иширал буслай бур къуллугъ къабувсса аьрщарал хъинну чансса дакъа бакIлахъия къадулайшиву.
ХIакьинусса щалва ттул ихтилат Ккуллал райондалийсса шяраваллаву яхъанахъисса жяматирттал иширттацIун бавхIусса масъаларттаятуссар. Царагу шяраву, хьхьичIава икIайсса, багьлух битайсса, къурайзулт бакъашиврийн бувну, дугьан ччинаща хъуру дугьан къахъанай, дургьумигу ччиччинийх итабавкьусса ятти-гъаттарал, ттукрал, балчантрал зия дуллай дур. Мунийн бувнугу инсантал хъуру дугьаврия махъаллил хъанай бур. Хъирив лаллан ивкIсса чIумал, ттун чIалан бивкIунни ва иш шяраваллал бакIчитурал дузал буван багьлагьисса бушиву. Яни шяраваллил шинайсса бюджетравун, учиннуча, харж дуван ккаккан бувсса сметалул лаг­рулуву къурайзултран булунсса харж ккаккан бувну, вай инсантал администрациярттая харжи ласайсса инсанталну бикIан багьлай бур. Шикку ца укунсса затгу кIицI буван ччива. Къурайзултну битлан багьлай бур жагьилсса, давурттив дакъасса инсантал. Дагъусттаннал БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул бакIраятува кIицI бувуна: «ХIукуматрал давурттай зузисса циняв чиновниктурал 4 инсаннансса давурттив хIасул дуварча, му иширайну жулла республикалий давур­ттив дакъа ливчIсса жагьилтал чан хьунссия», — куна. Ккуллал райондалий дур 12 кIанттул сакиншинна. Ца-ца шяраваллил бакIчинал мукь-мукьа жагьилнан даву ля­къирча, ми хъанахъиссар 48 инсан. Ккуллал райондалий давурттах луглагисса инсантурал сияхI дур дурагу 100 инсанная лирчусса. Бурги жулла райондалул цукунсса ша хьхьичIунмай ласун тIий бурив, шяраваллал бакIчитурал цахъис пикри баврийну. КIицI бувсса масъалалул хъирив излазисса чIумал, ттун чIалан бивкIуна шяраваллал бакIчитурал давурттив «ларкьусса» давурттайн кIура дарну душиву. На ванийну учин ччай ура шяраваллавусса депутатътал жяматрал иширттавух бувагу хIала къабухлай бушиву. Вайннаяту цукунчIавсса кумаг бакъашиву шяраваллал бакIчитуран. Вай шяраваллал бакIчитурал: «ЖучIа къурайзултран дулунсса арцу дакъар», — тIисса ихтилатру оьванмасса бушиву чIалачIисса зат бур. ТIайланма учинну: «Туну шяраваллил администрациярттахь дакъарив дусса дугьайсса хъуру, ххулувран дуцайсса лухччив, ятту-гъаттара лагайсса зунттурдив?». Чунни нанисса гайннуя ласласисса налогру? Шяраваллал инсантуран кIулну бакъар ссах ци налог дулун гай буржлувссарив. Ва ишираву бур ца «амма». Налогру ласайсса кодексрайн бувну, вай ласаврих жаваб дулун ккаккан бувну бур налогру ласай инспекциярттал. Амма ми цичIав бувчIин буван шяраваллавун букIлай бакъар Лаващав щябивкIун.
ХIазран бакъар Аьрасатнал Президентнал, Дагъусттаннал БакIчинал: «Буржлувсса къуллугъчитал архну бур таксса инсанная», — тIисса. Таксса инсангу цанма дакIнийн багьмур буллай ур, закондалий «ччан» бивзун.