ГьунчIукьатIрал мизитру

lolo_1Шамиллул заманнай Гьун­чIукьатIрал шяравалу мунал мюридтал бакIчисса мугьаджиртурал шамилла хъямала дурну, ччурччуну, мизит­ругу лекьан бувну бивкIун бур. Ттуща хьхьичIмур макьалалуву хьусса гъалатIгу, 1842 шинал мугьаджиртурал ччувччуну,1865 шинал Аьбдулхаликь-хIажинал цIубуккан бувсса Зума хIатталлил чIаравсса чIиви мизитрал дарвазалул ялувсса чичрулиятур.

Чивчуну буссия Шамиллул мюридтурал шяравалу ччурччусса чIумал ливтIусса къарихъал, къужрал, оьрчIал аьпа­лун Аьбдулхаликь-хIажинал цIубувсса мизит тIий. Мукунсса чичру кIикку дакъар, на аьйкьуну ура. Ттущава хьусса гъалатI на бакIрайн ласлай ура.
loo_1Амма на ва нара цIана чичлачисса макьалалуву ГьунчIукьатIрал шяраваллийн ва мизитирттайн тай шиннардий бувкIмур тIайлану чичинсса кьаст дур. Циван учирча, агана жува цIана жулва тарихрая бавккусса затру чичларча, диндалул бакI дургьуминнан хIалу дуллан, жура тай мяйжаннугу бусурманну ливтIусса жула бу­ттал буттахъал ас-намус, тайннал дуллай бивкIсса тIайламур зия даву хъанай дур. Щалвагу Лакку билаятрай хьумур, оьккимур ва ххуймур – му жулва миллатрал тарих хъанай бур. Му тарихрая гьарманал бусса куццуй чичин аьркинссар, баххана къабувну.
Загьидинал чичрурдаву Хъунма мизит 1610-1612 шиннардий бувссар тIисса хавар бур чивчуну. Дур тIий бур цамургу чичру 1630 шинал бувссар тIисса. ЧIанкIу ХIажинал бусалалуву Хъунма мизит минара баннин кIилва цIубуккан бувссар тIий бур. Бюхъай лагрулул чIивисса буну, хъунма бувну бикIангу, циняв щарнил чиваркIуннан биял хьун. ГьунчIукьатIрал шяравалу мюридтурал кIийлла ччурччуну дур.
Лихъан къашайсса бугьарасса къари-къужри, сакъатми, мюрщисса оьрчIру тамансса цIараву ливтIусса хавар бур. Хаснува махъра-махъ шяравалу ччурччусса чIумал Хъун мизитгу ччувччуну бур, кIиву думургу хъямала дурну дур. Хъун мизит­раву бивкIссар ГьунчIукьатIрал хъунма кьурандалул лу. Мюридтурал му кьурангу лавсъссар мизит лиян бувсса чIумал. Шамил ясир увну цаппара шинну ларгун махъ, ца ккуличу увкIун ур ГьунчIукьатIув, кIа кьурандалул лугу лавсун. Му адаминан ччарча арцу, ччарча яттил хIайван, гъаттара буллай, цукунчIав ласун уван къавхьуну ур. КIа ГьунчIукьатIрал хъунма кьуран лавсун увкIсса ккуличунал цIагу ттун къакIулли, бюхъай кIанал цIа- бакI кIулсса икIан ягу чув-дунугу чичру дикIан. КIанал кIа кьуран Азирбижаннал Куба тIисса шагьрулийсса базаллува, ца оьруснал солдат бахлай, таначIату машан лавсун бур, му ГьунчIукьатIув биян буван увкIун ур. Цал бунагьирттал аьпа баннав, цал наслулий барачат бишиннав. Цуппа му кьуран чивчуссар Куматусса СалихI тIисса дурккучунал. Му цуппагу хъинну ххуйсса хатIлий чивчуну бур, бурчул мужаллатругу дурну, Кумиял СалихIлул. СалихI му лу чичлай ивкIун ур шин ва дачIиннуй. ГьунчIукьатIрал жяматрал му луттирах СалихIлун 300 дачIу увал (овес) дуллуну дур. Му лу цуппагу мудан Хъун мизитраву бивкIссар. Совет хIукумат дирхьуну дин дацIан дурсса чIумал, му лу мизитрава Мигьрухъал Мяммал лавсун бур, щилчIав зия къабуван. Мямма аьпалухьхьун лавгсса чIумал му кьуран мунал кулпат МарияннучIа бикIайва. ЦIана му лу буссар ябуван буллуну Ибрагьимов Кьурбан-АьличIа.
Му лу чивчусса СалихIлуя ца укунсса зат кIул хьунни ттун. МахIачкъалалив 2002 шинал парк­раву 9-сса майрай дяъвилул ветерантуращалсса хьунабакьаву. ГьунчIукьатIи бавтIсса кIанайн Хачилахъал Надир увкIуна, Пороховал таржума бувсса кьурандалул 3 лугу лавсун. Мигу Жаруллагьлухьхьун буллуна, ГьунчIукьатIрал мизит­раву бишин. Микку бувсъссия ГьунчIукьатIрал кьурандалул хъунма лу Кумиял СалихIлул чивчушиву, Хачилаев Надирдул увкунни му цал ниттил ниттил ппуя куну.
На ва СалихIлуя ва ттула ниттил ттаттал уссия Аьлия, Аллагьнал каши дулурча, гихунмай чичинна. Хъунма мизит, агана на аьйкьлай акъахьурча, лиян бувну бур 1854 шинал. Ва шинал шяраву чIявусса бугьарасса къари-къужри, хъами, оьрчIругу ччувччуну бур, лихъан къавхьуну. ТIайламур бусан, таний Шамиллул мюридтурал ва муначIан лавгсса мугьаджиртурал лакрал агьалинан хъунмасса зарал биян бувссар. КIа лекьан бувсса, ччувччусса Хъун мизит, 1865 шинал Шамил ясирну лавгун махъ, ГьунчIукьатIрал жямат­рал цIубуккан бувссар, гьарта-гьарзагу бувну. ГьунчIукьатIи щихьхьунчIав мадад булайсса жямат къабивкIссар, я бакъассар. Миннал цалла чувшиву ккаккан дурссар Туркнал ТахIсин-бейлул аьралуннан, 1720 къачагъ усса ХIуцциннал Нажмуттиннул банда ппив дур­сса 100 гьунчIукьатIиричунал ва Ххюлуссуннал Касаев Юсуп бакIчисса лакрал партизантурал кьюкьлул. Шикку гьарцагу хьумуния щаллуну чичлан хъанай бакъар. КутIану учин, ГьунчIукьатIрал Хъун мизит­рал тагьар мудангу лакраву хъинну ларайну диркIссар. Мунин сававгу — ццах бакъасса ГьунчIукьатIрал агьлу.
1865 шинал мизит щаллу бувну, минарагу цIубуккан бувссар ГьунчIукьатIрал жяматрал дартIсса арцуцIух. КIа цIубувсса минаралия Мудун Аьли «Акбар» тIутIиний Карашрал, КIямашрал инсантал, цалла цIияллайн лавхъун, вичIилий бикIайсса бивкIун бур, мунал такьвалул ххуйшиврул.