«Зунттал большевиктал» тIисса луттирава

garun_4Гьарун Саэдовлун 120 шин шаврийн
ХIатти цири хъуниминнал оьрчIал ва нацIушиву цIупI учин?

1904-ку шинал Гьарун Щурагьсса реальный училищалуву дуклай ия. Га чIумал Гьарун кьянкьа хьусса оьрчI ия. Буслай бур, бакIрайва Гьарун школалул низамрах баччи къабуллай, цанма ччи-ччимур буллалисса,оьрчIайн къюнча тIий иллалисса, мютIий акъу ия тIий. Шяравату увкIсса ганан оьрус мазралгу ца­ппара махъру бакъа къакIула тIар. Га рязи ан оьрус оьрчIал ганахь Гарик учайсса бивкIун бур. Гьаруннун му баххана бувчIуну, Гарик увкуманайн иян ххяххайва тIар. Учительнал бусласисса дарсирах вичIикъадихьлай, дан дуллусса дарсру ччарча дуллай, къаччарча къадурна кьаритлан икIайва тIар.
IlchiЧан-чанну тIий учительтурал Гьарун канихьхьун лавсун ур. Дарсираву бусласимур цанма бувчIай хьувкун, яваш хъанай, вичIидишай хьуну ур. Учительнал бусласимур нахIу бизлай, хъинну вичIидишай хьуну ур. Цахьхьунна дан дуллусса дарсругу гайми оьрчIаяр ххуйну дан хIарачат буллан ивкIун ур. Ххуйну дурсса дарсирая цува ххари хъанан ивкIун ур. Ца даву ххуйну дан бювхъукун, ганияр гихуннаймур ххуйну дангу гьавас ххишала хъанан бивкIун бур. Шавай увкIукунгу Гьарун, гай учительнал дуллусса дарсру дурну къуртал хьуну махъ акъа, чунчIав сукку къашай хьуну ур. Ца-ца чIумал учительнал шарда дансса даву дуллалийни, Гьаруннухьхьун хIал ххал бансса ца личIисса задачагу буллай ур. Шардайн дуллумур даву дурну махъ га цахьхьунма буллусса задача буллай, тIайла къабацIлай, хьхьудяризаннин щяикIайсса ивкIун ур. Увххун багьтIатI хьувкун, кьабивтун гагу, уттуихьлай ур. Амма задача къабувну шанумур биллай бакъар.
Гьаруннун дакIнийн багьлай бур цала ни­ттил цахьва бувсъсса ца аьрипнал махъ: «КIул шара, дайдихьулий элму лахьлан кьурчIиссар. Амма лархьхьуну махъ ницIнияргу нацIуссар». Уттуивхьусса шаний Гьарун ва махъ тикрал буллай, га задача бансса куццух луглайна ур. Цакуну тIанкI куну лавай ивзун, цIунилгу задача буллай айишай. Гьай-гьай, утти дуркIунни тIайласса жаваб. Микку ганал куна тIар: «ХIатти цири хъуниминнал оьрчIал ва нацIушиву цIупI учин! Утти ттун шану лахъан шанна ссятгу гьар, ва даву дурукун, на игьалавгунна».

Репетитор

Гьарун цала классраву яла хьхьичIунману хьуна. Учительтал ганаяту рязину бия. АрхIал дуклакиминнангу ххирану ия. Махъун багьлагьисса учениктурангу кумаг буллали хьуна. Хаснува математикалуву ганал гьунар хъиннува ххишаласса бия. Математикалул дарсираву махъун багьлагьисса оьрчIал бу­ттахъал цал Гьаруннухь куна:
— Ина вай жул оьрчIангу кумаг ба, жу вин багьа булунну.
Гьаруннул гайннахь увкуна:
— Нагу багьлух къалахьхьавхха. Ттун бавссар элму даххан хIарамссар тIий. Укра лахьхьин даврил ттун шайсса зарал ци буссар? Ялуннагу ттунна дарс тикрал хьунссар.
Цанна дарс лахьхьин бигьану буну, гайминнан кумаг буллай тикралгу хъанай, Гьаруннун луттирду буклансса, шахматирттай, шашкардай уклансса, музыка – мандолина, гитара бишлансса чIун шайва, хаснува тар бищун ххирая. Цаманал ххуйну бищурча, паргалну къавтIунгу изайва.
Гьаруннущал архIал дуклай ия ца Юсуп Аскеров тIисса оьрчIгу. Га Гьаруннул дус ия, архIал музыка бищайва. Тяхъасса хаварду буслай, гитаралухун балай тIий, артист хъанай, анекдотру бусавай тIий, га цинявннан ххирая. Амма дарс лахьхьавриву хьхьарасса ия. Анжагъ чиновникнал арс уну тIий, класс­рава классравун уххан уллай, ряххилчинмур классравун ивну ия. Ца кьини ахттакьунай, гьаманки, гана га дус увкIуна ГьаруннучIан.
— Уссу, Гьарун! – куна ганал, — на гьунттий оьрус мазрал экзамен дулун наниссара. Амма на гай кьувагу билетрава га цалчинмур билет бакъа къалахьхьав. Я-а талихI! Гьунттий ттун га билет бавцIурив – машаллагь, ттул мурад бартлаглай бур. Га тIайла къабавцIуну, цамур билет буккарча, ттул иш бакIракъутталий багьанссар. Ина ци чинна, на ци барча хъинни?
— Гьай-гьай, къахъина, дус, вин му тIай­лабацIу къахьурча. ЦучIав муния ххари къахьунссар. Цакьнива увкуссания, ци-бунугу кумаг бавияв. Утти цичIав бансса чIун лирчIун дакъар. Ургу, ттул дус Юсуп, вин талихI хьун, вин та цилчинмур билет тIайла бацIаншиврул укунсса зад барча хъинни. Бусавив?
— Буси, пожалуйста!
— Ина гьархьхьуну ччяни уттуихьу! Гьун­ттий кIюрххицIун ччяни изу, чани хьуннин цила багьайсса куццуй чаклийнгу ивссуну, кIира ракат чаклилгу да! Яла паракьатну га инава лавхьхьусса билет тикрал буллалу! Билетру бусса столданучIан инава увкIукун, вихьра инара дуклай, дуаь дукки. Яла, «лахIавла вала кьуввата илла биллагьил аьлил аьзийим» куну, ка тIиртIуну билет ласи.
Гьунттиймур кьини Аскеров экзамен дулун увкIуна. Комиссиялул хьхьичIсса билетру бусса столданучIа авцIуну, яругу лавкьуну, кIа кьуннусса дуаьгу дурккуну, ца билет лавсун урувгуна – гьаман, кIа цала лав­хьхьусса цалчинмур билет! Утти га ххари хьуна. Аллагьнайн вих акъасса Гьаруннул цахьва бувсмур тIайла бацIаврий махIаттал хьуну ливчIуна. Тинай хьуну щяивкIун, ганиясса ххаришиврул ганийсса суаллах уруганвагу дакIнин багьлай акъая. Тамансса чIун ларгукун, ганайн оьвкуна.
— Гьа, Аскеров, буси жаваб.
Аскеровлун къабавуна. Гай кьувагу билетрава га цала тIимур цукун тIайла бавцIуссар тIий, кIа Гьаруннул цахьва увкумунил хIисав дуллай, хIайранну ливчIун ия.
— Аскеров, буси жаваб! Аскеров, отвечай!
Авай, Аскеровлул бакIравусса кIулшинияр ххаришиву ххувну дия. Цала талихIрал заллу цува хьун къахъанай, къукъу авкьуну ливчIуна.

Ттул талихI бакъашиврун савав ттуйвасса тахсир хьунни

Оьрус мазрал экзамен дулун Гьарунгу хIадур хъанай ия. Лавхьхьуну, хъинну ххуйну тикрал бувна ацIния урчIва билет.
— Ца щяйтIаннул ттун дакIнийн бувтуна, — тIий, бусайва цала Гьаруннул, — бюхъайссаривкьай, утти вай ацIния урчIвагу билетрава цавагу къабувккун, га ца цуппалусса кьулчинмур буккантIиссар учин? Мукун учин къабюхъанссар. Бу­ккарча буккувча! Му чIумалгу жаваб дулунна, нава танива лав­хьхьумур дакIнин бувтун!
Вана ва пикри хьуну кьулчинмур билетгу тикрал къабувнува кьабивтуна. Гьунттиймур кьини Гьаруннуйн яржа бивуна комиссиялул хьхьичI авцIуну экзамен дулун. Цайнма оьвкукун, сивсуну увкIун, хьхьичI авцIуна. ЦичIав пикри къабувну, ца билет лавсуна. Ххал буван ургарча – цалва тикрал къабувсса кьулчинмур билет! «Утти пайда бакъассар. Цамур ласлан ттун начри», куну, гинай хьуну щяивкIуна. – Гьай, щяйтIан, лухIи душман! Ца щяйтIаннул хъяврин увну, ва билет къалавхьхьунма кьабивтссия. ЩяйтIан ча-бунугу бучIайсса ххай икIайссияв. ЩяйтIан – му ттувурасса карчI диркIун дур, — тIий ия Гьарун. Ганал билетрайсса суаллан жаваб дуллуна танива лавхьхьуну дакIний ливчIмуния. Комиссиялул гай жавабирттан мукьва бивхьуна.
Уттинин дуллусса гайми экзаменнаву ятIулсса щекьирай чивчусса ацIва ххюва буссия. Утти вайннул чIарав лухIисса мукьва хьувкун, га хъинну пашман хьуна.
— Ва ххуллухь ттул талихI къашаврин савав ттуйвасса тахсир хьунни, — куну, кIийла тикрал бувна Гьаруннул.

ЦIусса элму –
цIусса пикри

1914-ку шинал Гьарун Москавливсса Коммерческий институтраву дуклан ивкIуна. Гикку Гьарун дус хьуна Уллубийнащалгу, гиккусса цайми кьюлтIну зузисса хьхьичIвасса революционертуращалгу. Институтравусса дуккаву ххуйну дуллалаврищал, га хъинну ялув авцIуну буклан ивкIуна, паччахIлугърая кьюлтIну, революционертурал чивчусса лу­ттирду, журналлу, кказитру.
Укун кIилийнусса гьиву бакIрайн ларсун дуклакисса студент, цанмавагу хавар бакъа, кIюла увккун заэв хьуна. Га шиналсса экзаменну ххуйну дуллукун, Гьарун ххирасса преподавательтурал га хъин хьун курортрайн гьан ан кумаг бувна. Гьарун Башкирнал къимиз хIачIайсса курортрайн, Ставрополлайн увкIуна. Гикку ганан лакрал къалайчитурал дуссу­къатта ккавккуна, къалайчитурачIан занай, гайннащал дус хъанан ивкIуна.
Дуссукъатта цIансса подвалдануву бия. Къалайчитуран нач хъанай дия ххиттул бувцIусса дуссукъатлуву га студент щяитансса марцIсса кIану бакъа. Гайннаву бумур щуркIал хьуну, цанна диял хьунсса дакъанагу, арцу харж дурну, Гьаруннул цайми янна машан ларсуна. Ганияр махъ бакIрай варсул кьяпагу бивхьуну, цIансса рангирайсса гьухъагу лавххун, гьухъул ялтту мицIай къунчуллив бусса ганз хьхьуттал мухIлугу дархIуну, гьухъул рангсса хIажакгу ларххун учIай хьуна га дуссу-къатлувун.
Дуссукъатлувун заназисса Гьаруннул пикри куртI хъанай бия. Гай захIма­кашнан бигьашиву дансса, гайннал аькьлу, пикри-зикри гьарта бансса инженершиву дан пикри хъанай бия. Гьаруннун дакIнийн багьуна гайннан цалва оьрмулул къарциншиву цанна чIалачIи дурну, га захIматрала цивппа ххассал хьунсса ххуллугу цахьва ляхълахъи бансса жуж чичин. Му пикри цIакь хъанай, кIанин багьлай, Гьарун драма чичинсса хIукмулийн увкIуна. Га чIумалсса чIявуми чичултрал цалва произведениярттал геройталну паччахIтал, давлатлутал, хъуни къуллугъирттал заллухъру, ххуйшиврул, ххаллилшиврул заллухъру кка­ккан байва, чичаймургу цащава бюхъайссаксса хъун бувну, чIюлу бувну чичайва. Гьаруннуннив вай кIицI лавгми цучIав итталу акъа, щинчIав сан бакъами, махъун багьну цIаннаву ливчIми, оьрмулуву аьзият ккухIлахIими, захIмат пишалул агьлу итталату къабуклай бия. Гьаруннул цалла чичрулул геройталну лакрал агьалинава яла аьзият чIярусса ккухIлахIими – къалайчитал лавсун, гайннал оьрмулия чивчуна. Лаккуй аьрщи чаншиву, кьянатшиву сававрай, лакрал захIматчитал чил билаятрайн гъурбатрайн гьан багьлай, арцу думанал дакъаманал оь хIачIлай, даврил ярагъ буми усттартурал бакъаминнал рухI ласлай, чагуртътурал оь ус­ттартурал хIачIлай бивкIсса, арцу дунал, хъус дунал, кьини дунал махъ законну бивкIсса замана Гьаруннул, хъис чIюлу къабувну, бусса куццуй ккаккан бувна. Ми гьарца оьшивурттал, аьзиятир­ттал, захIматшивурттал, зулмулул ва къиялул гьанугу хъуслий таксса инсаннал заллушиву дуллалаву душиву Гьаруннул пасихIну, гай къалайчитал пукьаратурал цала оьрмулийну чIалачIи бувна.
КIицI лавгсса балардаща ххассал хьун цал хьхьичIва-хьхьичI цайвасса зулму, ккухIлахIисса аьзият цанна дурчIин, чантI учин аьркиншиву буслай, «жува аьркин­ссару ялу-ялун за лахьлан, хьхьичIунмай хъит учин, цIана оьрчIру дуккин къабувми яла пашман хьунтIиссар» тIий ур Гьарун. «Ттул дакIниву, ттул оьттуву ттул мулк буссар» тIий гъалгъа тIаву кьякьлухун дихьлай ур, частникну усттаршиврий зузаврил ахир пуч даншиву буслай.
Макьсуд фабрикалуву зун гьан уллай, Гьаруннун ччай бия Макьсудлува ва га кунмасса зунттал халкьуннава бухсса миллатчишиврул пикри буккан бан, гьартасса дунияллух гайннал яру тIитIин бан, политикалул чулуха къюкIну ливчIсса жула зунттал захIматкаш жуламинияр хьхьичIунмайну бусса оьруснал захIматкашнащал дустал бан, фабрик-заводрал зузалтрал революционныйсса идеялул кьуру хIачIан бувну, цIанну ливчIсса миллатирттавун хIуриятраха зунсса пикри бутан.
«Къалайчитал» тIисса драмалуву хъинну агьамсса цаймигу масалардайн ихтилат багьлай бур. Масала: гъаншиву тIисса махъ багьукун, «гъаншиву хъинссагу дикIайссар, оьссагу дикIайссар» тIий ур. ДакIнил вихшала дусса инсан гъанчури. Жяматрал хIакъираву зад байсса чIумал гъанссанияр дустал хъинни».
Драмалуву ихтилат багьлай бур та заманнай чIявуми ягу сайки циняв вихсса, инсаннал оьрмулун талихI аьркинссар тIисса, Аллагьнан, паччахIная рахIму-цIими ликкаврийнур инсаннал мурад бартлагайсса тIисса идеализмалул пикрилия. Му пикрилийн ччан щилай бур «жула хIарачатрайну бакъа талихI къабучIай… рищунну кьютIилу га лурзимах гъагъаннин» тIий, Аллагь, талихI тIисса мукъурдил кIанттай инсаннал цала хIарачат, цала кьаст, гьиммат, цала канихьсса ярагъ бивхьуну, жунма маэшат жула гужрайну лякъинну тIисса пикрилий Макьсудлул увкусса мукъурттил.
1924-ку шинал, яни, Гьаруннул вай махъру чивчуну 10 шин хьуну махъ, Совет хIукуматрал дуккан дурсса марцI арцул къуруширттай ва дачIи къуруширттай захIматкашнал символшиврий рирщуна, гана га Макьсудлул тIисса куццуй, кьютIилу гьаз дурну лурзимуххайх рищун нанисса усттарнал сурат.
Гьаруннул «Къалайчитал» чичай заманнай лакку мазрай чичаймур гьарзад аьраб хатIлий чичайва, амма Гьаруннуллив «Къалайчитал» цала каних латин хатIлий чивчуна. Мунийну ганан ччай бия жула лакку мазрал чичругу цайми культурнайсса миллатирттал чичрулущал гьурттусса, чIявуми миллатирттавун ппив хьусса, лахьхьин бигьасса чичрулийн кIура даен даву.
«Къалайчитал» — марксизм-лениниз­малул идеярттаяту Дагъусттаннал зунттавун дирсса хьхьичIра-хьхьичI ми тIинттал цану хьуна.
Укун Москавлив институтравугу дуклай, марксистал-большевиктурал итадакьлакьисса литературагу ккалай, захIмат пишалул агьулданул оьрмулущал, багьу-бизулущал гъанну кIулгу хъанай. Гьаруннуву цIусса элму, цIусса пикрирду хIасул хъанай, чагъравун биллай най бия…

1917

Азарли урчIттуршли ацIния арулку шинал мартрал ахирданий, Бущухъ фельдшершиври къуллугърайсса чIавама уссу ДивирначIан, Москавлия Гьаруннул чагъар бувкIуна. Ганий чивчуну бия: «Жул институтраву дарсру дуккавугу дацIан дурунни. Студентъталгу чIявуми цала шаппа-шаппайн лавгунни. Навама цаппара гьалмахтуращал ца зуруйсса шиккува ацIлай ура. Ва заманалуву зун хъинну аьркинсса, цIусса элму лахьлай буру…» Га чIумал Уллубийгу, Гьарунгу, гайннал гьалмахталгу Москавлив революционертурал лекциярдах вичIидишин занай, ганиннин кьюлтIну бивкIсса революционныйсса луттирду ккалай, хьхьугу, кьинигу марксизм лахьлай, Аьрасатнаву хьусса революциялуха зунсса куц лахьлай бия. Революциялул даву хьхьичIуннай дачин дуллансса, му даву тIайласса ххуллийх дачин дансса гуж цала бакIраву цачIун хьувкун Гьарунгу, ганал гьалмахтал Ибрагьим Аьлиев, МахIаммад Далгат, ХIажи Оьмар Булачгу Дагъусттаннайн бувкIуна. Цивппа бучIайхту гайннал Щурагь ца чIирисса кружок дузал дуруна. Га кружокран «Дагъусттаннал студентътурал бюро» куну цIагу дирзуна. Га бюрорал председательнугу цалсса Гьарун ккаккан увна. Яла Уллубий учIаншиву хIисав дуруна. Га Бюрорал мугьлат бакъа цайми шагьрурдайсса цанма кIулсса Дагъусттаннал студентътурайн чагъарду гьан бувна, «Бачияра Дагъусттаннай революциялуха зун» тIисса. Харьковрая Мирзабек Ахундов, Екатеринославрая ХIамид Далгат, яла Султан Саэд Казбеков ва цайми-цайми бувкIуна.
Гай гьалмахтал бучIаннин къабавцIуну, га чIивисса «Дагъусттаннал студентътурал бюрорал» цала чулуха Дагъусттаннал агьалинан баян буллай кказитрай чивчуна «Жу цачIун хьуссару ттинингу цIанну ливчIсса Дагъусттаннал агьалинан Революциялул мяъна дурчIин дуллан ва му революциялияту агьалинал мюнпат ласунсса ххуллугу миннан ккаккан буллан» — куну. «Жу жура дуллансса даврил программанугу РСДРП-лул щаллагу программа кьамул дуллалиссару. Хасну Да­гъусттаннай бачин бансса ца-кIива пунктраву – Дагъусттаннал агьалинал ахIвалдануцIун бавкьуну бачин бантIиссар.
Гьалмахтал, Дагъусттаннал ва Чачаннал арсрув! ЦачIун хьияра жущал архIал зун, ва Бюрорал членталну хьияра! Дузал бара шагьрурдайгу, щархъавугу ва Бюрорал кюртти!…»
Ва Оьвчаврий председательну Гьаруннул, секретарьнугу А. Султановлул къулбасру дия.
Вана укунсса программалий зунтIиссару жу кусса Оьвчаву агьалинавун дуккан дурукун, Дагъусттаннайсса кадетътал ццах куна. Укунсса программалий зунтIиссару тIисса «Студентътурал бюроращал» данди бацIан, агьали цала чулинмай кIура баен бан, цалламур программа ххуйну ккаккан дан Дагъусттаннайсса кадетътурал Ттуплисливсса кадетътурал комитетрайн ца вакил гьан увну, тичча яла ххуйну бусан кIулма кадет-лектор увцуну бувкIуна. Га лектор Щурагьун увкIшиву кIул хьувкун, ганайн данди уккан Гьарунгу хIадур хьуна, Щурагь бусса студентътал, учительтал, дуклакими бавтIун, гайннахь дарс дирхьуна.
Май зурул 28-нний Гарнизонный клубрал кьатIув хъуннасса собрание хьуна. Шикку чIявусса хIаписартал, гражданский чиновниктал ва цаймигу халкь хьуна.
«Жува ххув хьуннин Германнащал дяъви буллан аьркинссару… Аьрщарал масъалалуву анавар буклан къабучIиссар. Му масъала «Учредительный собраниялий» ххал бантIисса масъалар. Дагъусттаннал Областной комиссар Ттуплислия ккаккан антIиссар» тIий, кадет увккукун Гьаруннул группа хъат ришлан бивкIуна, ччанну щях бишлай, щютIа тIун бивкIуна. Бан-битан бухлавгсса кадетнаща цичIав бусан къавхьуна. Гьунттиймур кьини га кадетнал кказитрайхчIин чивчуна «На оьвкуну увкIссиявча, Гьарун Саидов бакIчисса студентътурал группалул цичIав бусан къаивтунна» тIий. Хъиривмур номерданий Гьаруннулгу статья чивчуна кадетъталгу царив, миннал мурадру цукунссарив, миннал агьали цукун хъяврин буллалиссарив, къуллугърал агьлу цукун машан ласайссарив, дяъвилия кадетътуран хъанахъисса хайрду, оь экьибутIлатIисса агьалинай хъанахъисса язугъ – вай гьарзад аьчухну, аьям бувну агьалинан хъинну бувчIин бувну.
Ттуплислия лектор учIан аврия Дагъус­ттаннайсса кадетътуран къавхьунача хайр, ялунгу «студентътурал бюроран» хьуна, цанчирча Гьаруннул чивчусса статьялийну агьалинан хъинну ххуйну кIул хьуна кадетътал царив.

«Илчи»

Агьалинан революциялул мяъна дурчIин дуллан яла аьркинмургу, яла байлмургу ярагъ кказит бур увкуна студентътурал бюрорай. Му ганиннин Дагъусттаннай къадиркIсса цIусса даву дия, чулийн дуккан дангу хъинну захIматну дия. Аьркинну дия арцу, даву дан кIулсса усттартал, зарбухана. Вай цичIав студентътурачIа дакъая. Лакку мазраймур кказитрал редакторну Гьарун хьуна. Гьаруннул чIявусса захIмат бувна, гьарзад дузал дурну, лакку мазрай «Илчи» кказит буккан буллан ивкIуна.
Гьаруннул «Илчи» ца лакрал кказитну къаливчIуна. «Илчилий» Дагъусттаннал циняв миллатирттал оьрмулияту, циняв миллатирттан аьркинмунияту чичлан бивкIуна. Га Дагъусттаннал циняв округирттайсса лакрал бучIан буллай, халкьуннахь ганий чивчумур буслай, Дагъусттаннал циняв агьалинан машгьур хьуна.
«Илчи» га чIумал лак бусса шагьрурдайн – Бакуйн, Ттуплислив, Батумрайн, Нальчик­райн, Екатеринардайн, Ростоврайн, Харьковрайн ва чIявусса цаймигу шагьрурдайн лагайва. Омск, Томск, Тобольскалийсса лакрал къалайчитурачIангума лагай хьуна.
— «Илчи» кказитрал, Дагъусттаннал виваллил иширттаяту бакъассагу, щала Аьрасатнаву хъанахъимуниягу чичайва. Га чIумал Аьрасатнавусса хъунмур хIукуматрал бакIчисса эсертал, меньшевиктал, кадетътал гайннал дачин дурсса политика, га чIумал га паччахIлугърал цайми паччахIлугъирттащал буллалисса дяъвилия агьалинан цуксса хъунисса зараллу хъанахъиссарив ккаккан бувну, агьали, дяъви кьабивтун дакьаву дан чIунни тIутIи бувна.
Га чIумал Дагъусттаннай, хасну Щурагь, большевиктурал организация дакъая. Амма Гьаруннул «Илчи» щалва большевиктурал партиялул ххуллийх бачин бувна. Мунихлуну зарбуханалул залуннал «большевик Гьарун редакторну буккан буллалисса кказит на ттула зарбуханалий къабишланна» тIун ивкIуна. «Илчилул» редакторшиврия Гьарун укьан багьуна.
Август зурул 25-нний, реакционныйсса генерал Корнилов цала яла вихшалами чIявусса аьралгу бувцуну, Петроградрайн авчуна. Ганал кьаст дия Аьрасатнавусса революциягу бугъ дурну, паччахI цIуницIа тахлий итан. Ва хавар цанма бавукун, Щурагьсса халкь цайва цивппа сукку хьуну, «Народный домрачIан» бавтIун, хъуннасса митинг хьуна. Га митинграй «Студентътурал бюрорал» чулуха циняв махълахъултраяр кIирисса махъ лавхъуна Гьаруннул: «Га генерал Карнилов черносотенецри, бакIрайва ганал бакI ккуччу бан аьркинссар, га лахъи лаган итарча, агьалинан хIурриятрал ихтиярду къаритантIиссар, революция махъуннай кIура даен дантIиссар. Жу, Студентътурал комитет, щархъавун лавгун, хIуррият ядан жанну дулунну тIисса жагьилтурал сияхIру дурну, хIадур бувсса чIявусса гвардия буссар. Вана жу хIакьину хIадурссару ганал бакI кьукьин гьан. Агарда ганал чулий бацIанну тIисса шикку, Да­гъусттаннайгу, сукку хьурча, кIулну бикIийча миннан цала бакIру кьукьлан жугу хIадурну бушиву». Ганал хъирив студент Мирзабек Ахундовлул увкуна: — Вана нагу хIуррият ядан жан дулун студентътурал комитетрал чивчусса гвардиянал цара.
1917-ку шинал февральданий Аьрасатнаву революция хьувкун, га революциялул даву Дагъусттаннай цукунсса ххуллийх дачин дан аьркинссарив агьалинан бувчIин буллалисса инсантал хъинну чансса бия. ЧIявуми га революция гара кIанттай дацIаву ччисса бия. Революция социализмалул ххуллийх дачин данну тIиминнаясса ца – МахIачлул «нанияра Дагъусттаннай революциялуха зун» тIисса чагъарду гьан бувну бувкIун, ца мукьа-ххюя социалист цачIун хьуна. Амма га цала тIисса ххуллийх революциялул щатIив бачин бан гайннал кьудрат лаллай дакъая. Гайннан кумаг аьркинну бия. Студентътурал бюрорал члентал гай социалистурал группалувун къабуххарчагу, студентътал социалистурал группалул урчIамур кану хьуна.
Студентътурал бюрорал цайнма цала большевиктурал кюру увкуну цIа къаучирчагу, большевиктурал ххуллий яла аьнтну зузими бакъа га бюрорал цила членталну кьамул къабайва. Цуппа га Бюрогу большевиктал бай дуссукъаттану бия.
Утти жунма цинявннанмагу аьчухну кIулсса зад бур га Бюрорал цинявппагу члентал: — Уллубий, Гьарун, Казбеков, ХIамид Далгат, МахIаммад Далгат, Ибрагьим Аьлиев, Ибрагьим МахIмудов, Исмяилов – Совет хIукумат дацIан дан, ганил ялу жанну харж дурсса виртталну лявкъушиву.
Га чIумал щалва Ккавкказуллал хъунмур хIукумат Ттуплислив дия. Дагъусттанналмур хIукуматгу та Ттуплисливсса Ккавкказуллал комитетрал ккаккан бувсса ххуллийх къуццу буллалисса чIун дия. Та комитетрайхчIин бакъа га Петроградрайсса Хъун хIукуматрачIангу ххуллу бакъасса чIун дия. Дагъусттаннай кадетътуран шикку революциялул щатIив сукку хъанахъаву хъинну кьурчIину бия. Мунияту кадетътурал кьаст дуруна Дагъусттан нигьайну цала канил бугьан. Ми кадетътурал, Дагъусттан оьруснащал биллан хIадур хъанай бур тIий, лулттува Ккавкказуллал комитетрайн маз бувну бия. Мугу багьана бувну, та комитет­равусса кадетъталгу, дашнакталгу ца хьуну, Дагъусттаннал халкьуннахьхьун ярагъ ласун хIукму бувну бия. Кадетътурал чул бувгьусса Анжилийсса ва Хасавюртливсса саллатIгу га хIукму биттур буллан байбивхьуна.
Му чIумал Гьаруннул цала кказитрайхчIин баян бувна: «Та Ккавкказуллал комитетрал була куну дагъусттаннал халкьуннал цахьвасса ттупангруния ча булуви, цуппа ца ккуллагу къабулунтIиссар. Дагъусттаннал халкьуннал ярагъ канил бугьлагьисса я оьрус, я цайми миллатирттайн биллан бакъарча, цала тархъаншиву цанна яданни. Тархъаншиву ядан утти ярагъ хъаннилгума канил бугьан аьркинссар». Гьарун Дагъусттаннал халкь Ккавкказуллал комитетрайн мютIи хьун къабитлай ия. Та Ккавкказуллал комитетран Гьарун душман хъанай ия.