«Гьарунхъул цIа дусса чIявусса бикIай, гьунар-пагьму ххисса нажагьсса лякъай»

ska_171919 шинал, оьрмулул 25 шинаву, ЦIахъардал Къуманиву, суд-диван къабувнува, Деникиннул ца­ппарасса кьадарсса хIаписартурал аьщун ивзсса шаэр, драматург, революционер Гьарун Саэдовлуя ца-кIива хатI чичин ччива.
Ибрагьин-Халил Кьурбан-Аьлил арснал Гьаруннун хас був­сса шеърирдаву бур кIана кIай ялув чивчусса махъру. Мяйжаннугу, вай кIиягу иширайну чаннан кунма кьянкьасса, халкьуннал тархъаншиврул цIаний жанну кьурван дуван хIадурсса революционертал бивкIун бур.

Ми цаягу ризкьи-кьини, хъу-лухччи дакъасса, дукъарккусса, цIансса мискинтал бакъая. КIиягу – шаэр, чичу, революционер. Миннан чIалай бивкIссар халкьуннай буллалисса зулмугу, мискиншиврул яхI гъагъан бувсса, жагьилсса никирал бакIрачIан букIлакIимургу. Бакъа­ссар цавагу миллатрал та заманнай Гьарун Саэдовлул чивчусса «Къалайчитал» тIисса пьеса-драмалущал бувансса.
1917 шинал Гьарун Саэдовлул каялувшиврулу, Ибрагьин-Халил Кьурбанаьлиев ва Курди Закуев ца хьуну, лакрал агьалинан «Илчи» итабакьлан бивкIссар Щурагь. Мукунсса даву дуван бюхълай бивкIссар так чаннаннил дакI ду­сса, цала лавсун нанисса ххуллу тIайласса бушиврийн мукIрусса, агьалинай дакI цIуцIисса, миннал ахIвал къулай буванна тIисса инсантураща.
Щак бакъа мукунсса бивкIссар Гьарун Саэдов, Саэд ХIабиев, Ибрагьин-Халил Кьурбанаьлиев, МахIач Дахадаев, Уллубий Буйнакский ва цаймигу революционертал.
018Ми къабивкIссар хIукумат да­ххулт, ххазнабацулт, лавмартътал, махъа бувккун къинттуллухун битулт. Ми бивкIссар пюрун кунма марцIсса, халкьуннал оьрму ххуй баншиврул жан кьурван дуван хIадурсса вирттал. Муниятур миннал оьрмурдугу кутIасса хьусса. Амма миннал кутIасса оьрмурду баргъ кунма пперха тIий буссар абадлий. Гьаруннул эбратрай тарбия бувсса наслулул 20 шинал мутталий бусан къашайсса давуртту дурну дур Ккуллал ва Лакрал махIлалий. Сайки цинярдагу шяраваллаву школарду тIивтIуну, оьрчIру дуклаки бувну бур. Шяраваллаву, мизитирттаву ликбезру, библиотекартту тIивтIуну, бугьарасса арамтуннан, хъаннин буккин, чичин лахьхьин буллан бивкIун бур. Биявав Гьарун, МахIач, Уллубий ва ми кунмасса цаймигу, агьалинал цIаний жагьилсса оьрмурду харж бувми, цалва ахIвал лавай баврилсса ягу, хIукумат хъямала дурну, цанма ва цалва оьрчIан къуллугъру машан ласунмунилсса буллалисса, цIанасса, ссалчIав букъаччайсса, агьалинал кьянатшиврух пикри бакъасса, так цалла дузалшинну щаллу дуллалисса бакI дургьуми кунмасса. Юх, тай мукунсса къабивкIссар.
Цуманалли мукунсса дяш-вашчитурал цIарду цалва оьрчIан дизайсса, ци къуллугъру миннал бугьарчангу. Халкьуннал тархъаншиврул цIаний жанну кьурван дур­сса вирттаврал цIарду цикссагу дур. Мукунминнан бивкIугу бакъассар.
Ибрагьин-Халиллул цала арсурвавран МахIач ва Гьарун цIарду дирзун дия. Аьпа бан цал Ибрагьин-Халиллул, ганачIа шава уна, ца укунсса, граждан дяъвилул чIумал Лаващав хьусса, иширая бувсуна. Му цуппагу 1919 шинал гъинтнивун бухлахисса чIумал хьуну бунуккар. Гьарун Саэдов бакIчисса партизантурал отряд Жунгутайлисса талатавриву гьуртту хьун Лаващав дуркIун дур. Тикку МахIач Дахадаев бакIчисса ЯтIул партизантурал штаб бивтун бур. Жуламиннан, партизантурал гуж чанну буну, махъунмай хьун багьну бур. Гьарун Саэдов учIан аьркинну ивкIун ур кумагран. КIа къанай ухьувкун, Казбековлул Ибрагьин-Халил гьан увну ур кумаг бара учин. Лаващиял шяравун увхсса Ибрагьин-Халиллун царай къатрал ларзулу ххал хьуну ур Гьарун Саэдов ва МахIач Дахадаев. Ибрагьин-Халил ххал шайхту, Гьаруннул, ганал цIагу увкуну, цала лагма цува кIурагу авну, ганахгу урувгун, авцIуну ур. Ибрагьин-Халил махIаттал хьуну ур Гьаруннул тачIав хIура къадайсса, хъазамравун дирчусса, оьнттугу чулух маузер ва полевой сумкагу бакъа ва ци ишри тIий. Микку ларзулун ца ярагъуннищалсса адамина увккун, ларзула Гьарун ва МахIач тивунмай бачин бувну бур. Ибрагьин-Халиллун бувчIуну бур кIай арестовать бувну бушиву. Ла­ккуя ялун бувкIсса кумаг ххуллуцIсса къатраву бивкIун бур. Ибрагьин-Халил лавгун гайнначIан, бувсун бур Лаващиял цаппара штабрал партизантурал хъуними ясир бувну бушиву. Ганал дюъ дирхьуну дур, мугъаятну бикIира, ярагъгу хIадурну битира, куну. Цувама, чай бурттий, лавгун ур Лаващиял хъунаманачIан. Дяшяравун ивсса чIумал Ибрагьин-Халил данди хьуну ур ххюя бурттигьущал. Миннал хьхьичI хьхьинякIсса чай щюллисса чалмалуву Ахъушиял АьлихIажи увчIуну ур ванан. Ибрагьин-Халиллул, ссаламгу буллуну, АьлихIажинахь цIуллу-сагъшиврия цIувххуну бур. Ибрагьин-Халиллул бувсун бур цува цу уссарив, ча увкIссарив. АьлихIажинал цIувххуну бур талатаврил иш-тагьар цукунсса дур куну. Ибрагьин-Халиллун бувчIуну бур вайннан партизантал махъунмай бивзшиву кIулну бусса. Мунияту ванал увкуну бур:
— Валлагь, ца ппурттуву кIя­ламиннал жу бас бувнав, жун махъунмай хьун багьуна. Жул талихI хьунни, зунттайхчIин Гъуниннал аьндархъиял партизантурал отряд дуркIун, миннал кумаграйну кIялами бас бувну, махъунмай экьиличин бювхъунни, цIана жул иш оьккину бакъар. Уттигу ца аьндархъиял партизантурал кьюкьа най дусса дур КIикIуниннал бурхIай, — куну.
Му хавар баяйхту, АьлихIажинал лажин кIяла ларгун, даххана хьуну дур. Микку Ибрагьин-Халиллул бувсун бур цува Лаващиял юзбашиначIан най ушиву, цала хъунама Гьарун Саэдов увгьуну ушиву бусан, та мурахас уван. Му ишираву АьлихIажинал мадара кумаг бувуна тIий ия Ибрагьин-Халил. Гьаруннуща, увгьусса чIумал, партизантуран дулунсса 500 азарда къуруш арцул зерххуну дур Лаващиял контрреволюционертурал хъунаманал. АьлихIажинал учIан увну му адамина, арцу зана дува куну бур. Амма ми арцуя 200 азарда къуруш дакъа зана къадурну дур, ялами лякъин къархьуну дур. Лаващи ялагу цамур хIиллалийн лавгун, лакрал партизантуралсса буван ччай бивкIун бур. Вай хъамалу буван, яттугу бивххун, дукрагу дурну, хIангу дирхьуну дур. Микку Гьаруннул дюъ дирхьуну дур ххуйну дукра дукан, хIан къахIачIан куну. «Бувхсса зу хIанттил шанаши бантIиссару, яла вайннал жуцIухссава бувантIиссар», — куну. Вайнналгу, хIачIлачIимунил дурну, чIарах экьидутIлай бивкIун бур цанна дутIлатIисса чяхир. Яла шанашимунил дурну, цIан ларкьукун бивзун, буртти бивкIун дучрай, Ханнал мащилийх къавхьуну, зунттавухчIин Лаккуйн зана хьуну бур лакрал партизантал. Микку ппив хьуну, цалла-цалла шяраваллавун лавгун бур.
КIуллагу дакъа 95 шин ларгунни лакрал миллатрал цIаний талай ивкIсса виричу Гьарун ивкIуну. Ваналгу, ва кунмаминналгу цIарду тачIав хъамакъадитантIиссар.