Гъурбатрайгу бусравну

loding_2ХьхьичIазаманнай жулва буттахъул, цалла минарду, къатта-къуш кьабивтун, маэшатрал хъирив Дянивмур Азиянавун, Азирбижаннавун, Гуржинавун, Чачаннавун лагайсса бивкIссар. Заргалталну, къалайчиталну, ссяткарталну, уссал усттарталну зий, кару мусилсса, даврил сант кIулсса лакрал чиваркIуннал иш гъурбатрай ххуйну бачайсса бивкIун бур. Цалва ттучанну, дуссукъатри тIивтIуну, канивун шагьи най, кIанттул агьалиначIагу хIурматрай бивкIун бур. ЧIявуми лавгний кIану бавкьуну, тиккура мина дирхьуну личIайссагу бивкIун бур. Ми республикардай махънингу бия, уттигу бухьунссар цимирагу ник тийхра хъуни хьусса лакрал кулпатру.
Мукунминнавасса бур сайки мукьра ник Чачаннаву хъун хьусса, махъсса шиннардий Дагъусттаннайн бивзсса Хьурттал шяравасса Аьлиттаттаев МахIаммадкариннул наслугу. Ттун бусан ччива цилва оьрму оьрчIру тарбия баврин ва миннан кIулшивуртту дулаврин хас бувсса ххаллилсса учитель, РСФСР-данул кIулшивуртту дулаврил отличник, дяъвилул ветеран МахIаммадкариннул душ Хадижат Шайховая.

Андриана Аьбдуллаева
Ххадижат бувну бур Грознайлив. Хъунмур оьрмугу ванил Чачаннаву лавгун бур. Грознайлив педагогический институтгу къуртал бувну, чIярусса шиннардий бигьа дакъасса учительнал даврий зий, ххуйсса кIулшивурттугу дуллуну, оьрмулул ххуллийн бивчуну бур цимирагу никирал оьрчIру. Чачаннал кIулшивуртту дулаврил аралуву цалла цIа кьадиртсса бусравсса учительтуравух хIакьинусса кьинигу Ххадижатлулссагу кIицI лагайсса дур. Ххадижатлулгу яла ххуйми чIуннугу, яла тIааьнми асардугу цила минану хьун кьисмат хьусса ЧачаннацIун бавхIусса бур.
Ххадижатлул буттал МахIам­мад­­кариннул нину-ппу Хьурив ялапар хъанай бивкIун бур. МахIаммадкарин кулпатраву чIана-чIивима ивкIун ур. Нину-ппу дунияллия лавгукун, таний Грознайлив цала маэшат буллай ивкIсса хъунама уссил ва цачIана увцуну, къалайчину зузи увну ур. Му ппурттуву цила буттал оьрмулуву тачIав дакIния къабуккансса ца ишгу хьуссар тIий, укун буслай бур ХХхадижат.
— Ца чIумал хъунама уссил ттул ппу гьан увну ивкIун ур цала аьркиншиврий Грознай шагьрулул зума-къирагърайн. Аьравалттий щяивкIсса буттан, щяв багьну, ца киса лявкъуну бур. Уругарча, щала мусил къарапуллал бувцIусса. Аьравачинахь цIувххуну бур, ттуяр хьхьичI вищал цу най уссия, му чув ливкри куну. Таналгу бувсун бур цала ца къуллугъчи шавайн иян увшиву, ккаккан бувну бур та иян увсса къаттагу. Цалва къуллугъгу щаллу бувну, зана ивкIун нанисса ххуллий бутта лавгун ур аьравачинал ккаккан дурсса къатравун. ИчIура зузи­сса щарсса дурккун, къаххуйну лархсса оьрчIахь цIухху-бусурду буллай, уххан къаитлай диркIун дур. Му ппурттуву къатлул заллу цува увккун, мунан ци аьркинну дур, ити уххан увкуну бур. Буттал цIувххуну бур, вища цичIар дакъахьурив куну. Танан му чIумалгу кIулну бакъаятIар цала киса бакъа бувшиву. Бу­ттал буккан бувну буллуну бур. Барчаллагьран кIива мусил къарапулгу буллуну, ци аьркиншиву духьурчагу, ччимур чIумал ттучIан ухьхьу, на вин кумаг буванна увкуну бур. Та ивкIун ур шагьрулул хъунаманал кумагчи. Шавайн мусил къарапуллащал увкIсса МахIаммадкарин хъунама уссил кIусу-кIутIу уллан ивкIун ур, ми ча лавсъссарив буси тIий. Яла ванайн вих акъа, архIал лавгун бур тава къуллугъчиначIан. Таналгу тай арцугу цалла дуллусса бувсун, увкуну бур, зун укунсса оьрчIая пахру бикIан аьркинссар куну. Мунияр махъ му къуллугъчи жул буттан чIявуну учIи лявкъуну ур. Къалайчишиврия айивхьуну яла ттул буттал цимирагу сянат дургьуну дур. ТIивтIуну бур цува заллусса пекарня. Цаппара шиннардий муний маэшат буллайгу ивкIун, тIивтIуну бур велосипедру датIайсса ва дакьин дайсса цех. Миннуха зий уна велосипедрай бигьаврих гъира багьну, велоспортрахун агьну ур. Цимилагу му журалул спортрал бяст-ччалливу гьуртту хьуну, призру ларсун диркIун дур.
— Шагьрулуву цалчинсса велосипедгу, цалчинсса машинагу ттул буттачIари бивкIсса, — тIий бур Ххадижат.
МахIаммадкарин мяйжаннугу кару мусилсса, бажар бусса адамина ивкIун ур. Ци журалул даву духьурчагу, ванал дуллай айивхьумур мудан дузрайн ду­ккан дайсса диркIун дур. Велосипедирттаха зузисса дуссукъатта лавкьуну махъ, хIукуматращал кьутIи дурну, цала шаппа ванал тIивтIуну бивкIун бур машинкалий бищун лахьхьин байсса курсру.
— Ми курсру тIитIайхту, ми­кку буттащал архIал ттул хъунмур ссугу зун бивкIуна. ДОСААФ-рал гьан байва минначIан машинкалий бищун лахьхьинсса инсантал. Яла, курс къуртал шайхту, бувцуну, мукунсса зузалт аьркинсса кIанттурдайн тIайла буккайва. Буттал бюхъу-бажар бушиврийн бувну, жул кулпатран тачIав ккаши-мякь, ду-дакъашиву къаккаркссар. МуницIун бутта ия аькьлу бу­сса, хасиятрал аьчухсса, гьарица чулуха марцIсса, уздансса адамина. Му ччяни бусрав шайва лагма-ялттунан. ЖучIан бувкIсса хъамал бикIайва хIисаврагу къархьуна чIун ларгунни, зучIа муксса рахIатшиву дурхха гьанмагу ччай бакъар тIий.
Чачан цала миналия бизан буллалисса чIумал миннал цалла хъус-хъиншиву, буттал марцIшиву кIулну, мунайн тапшур дурна. 1956 шинал ми цаланийн зана бивкIсса чIумал, цукунчIавсса щилтагъшиву къадурну, гьарзат сагъ-саламатну заллухъруннахьхьун дуллуссар ттул буттал.
Жул нину ХIабибат чувчIав зий къадикIайва. Му ужагърал­сса, оьрчIалсса буллай дикIайва. Жу мукьва душ бияв. Нину жул тарбиялул ялув хъинну дарцIуну дикIайва. Цинявппа душваран мунил танийва Кьурангу ла­хьхьин бувссия. Шаппа жу лакку мазрай бакъа гъалгъатIун къабитайвав. На хIакьинусса кьинигу дяъвай бикIара цала Ватандалий ичIува оьрус мазрай гъалгъа тIутIисса лакрайн.
Ялагу, ттул ниттил хъинну нахIуну дукра дайва. Циксса хъамал бухьурчагу, тачIав я-бакI бувтун къадикIайва. Лавгунни дунияллия жул уздансса нину-ппу. Ххуйну дакIнийри бутта ивкIусса кьини. Га дия жула цалчинсса космонавт аьламравун левхсса кьини. Ганаяр ца шинал хьхьичI диркIуссия нинугу, — дакIнийн бутлай бур Ххадижат.
Укун Чачаннаву лавгун бур Ххадижатлул нитти-буттал ва ванил цила оьрму. Ххуйну дакIний дур Ххадижатлун Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъви байбивхьусса чIун. Вай, цаппара студентътал, паччахIлугърал экзамен дулун хIадур хъанай библиотекалуву бивкIун бур. Шикку бавну, хъинну дакIнийн щуну бур дяъви байбивхьусса кьурчIисса хавар. Студентътурал собрание дурну, увкуну бур, зу диплом ласунтIиссар окопру дуккан лавгун махъ куну. Мукун цайми студенткахъащал Ххадижатгу лавгун бур Грознайлия арх бакъасса кIанттурдай къанаврду дуклан. Тикку инжит хьуну, ва шаппайн бувцуну бувкIун бур. Хъин шайхту, госпитальлай кумаг аьркин хъанай, тиккун гьан буллалисса студенткахъащал госпитальданий зун лавгун бур. Тикку ванил ххуйсса даву дачин дурну дур. Та чIумал дяъви МоскавуллачIан гъан хъанай, тиха цайми шагьрурдайн ливхъун наними Грознайлийх бачайсса бивкIун бур. Мукун Москавлия бувцуну нанисса машгьурсса артистал Грознайлив бавцIусса чIумал, ми госпитальданийн бувцуну, щавурду дирминнан концертру дайсса диркIун дур Ххадижатлул. «ТIайлассар, миннал жуя арцу ласайва, амма щавурду дирми тамансса таза буккайва, рязину личIайва», — тIий дакIнийн бутлай бур Ххадижат. Ва зузисса куц, ванил тIул-тIабиаьт ххуй дирзун, яла ва госпитальданул штатравун бувтун, харжигу бивхьуну, зузи бувну бур. ТачIав дакIния къадуккай Ххадижатлун цила цалчинсса харж – 600 къуруш ларсъсса кьини. – Ми арцу дулайхту, левчуну Торгсиндалул (Торговля с иностранцами) ттучандалийн лавгун арцул къусри ларсъссия, — тIий буслай бур.
Укун щаллусса шинай, 1942 шинал госпиталь цамур кIанайн бизан баннин, Ххадижат шикку зий бивкIун бур. Яла, Грознайливсса №15 школалийн бувкIун, пенсиялийн букканнин ва школалий зий бивкIун бур. 35 шин хьуну дур Ххадижатлул оьрчIахь дарс дихьлай, ми тарбия буллай.
ХIакьинусса кьинигу личIи-личIисса шагьрурдая, цайми билаятирттаягума цала ххирасса учительницачIан оьвчай цалва-цалва кулпатру, оьрчIал оьрчIру хьусса ванил учениктурал.
Шикку букъавсун къабучIир Ххадижатлул лас Апаннигу Грознайлив чIявучин кIулсса, сий дусса адамина ивкIшиву. Ва зий ивкIун ур шагьрулул прокуратуралий хъунама следовательну. Хъинну цалла даву кIулсса юрист ивкIун ур. ЗахIматсса иширттавун багьсса чIявусса инсантуран кумаг байсса бивкIун бур.
Апаннинал ва Ххадижатлул кIия арс ур: МахIаммад ва Сяид. Апанни, мюрщисса оьрчIругу махъ кьабивтун, ччяни дунияллия лавгун ур. Ва ивкIусса чIумал, 1959 шинал, чIивима арснан дахьра 7, хъунаманан 10 шинну диркIун дур. Ххадижатлунгу, бу­тталгу, ниттилгу кIану цила бувгьуну, ччаннай бацIан буллан багьну бур кIиягу арс. ТалихIиннаран, вай адав-инсап дусса, ниттил бувмур кIулсса, ванил хIурмат бусса хьуну бур. 1995 шинал Чачаннаву дяъви байбивхьукун, Ххадижатлун чIивима арснащал МахIаммадлущал, кIилчинмур Ватанну хьусса кIанттурдугу кьабивтун, Да­гъусттаннайн бизан багьну бур. ЦIанагу ва МахIаммадлул кулпатращал МахIачкъалалив ялапар хъанай бур. Хъунама арс Сяид Тверь шагьрулий ялапар хъанай ур. МахIаммад тIима арс, ниттил пиша язи бувгьуну, учитель хьуну ур. Ванал къуртал бувну бур Грознайливсса педуниверситетрал естественно-географический факультет. Мунияр шихунай хIакьинусса кьинигу ва школалий зий ур. Чачаннавусса чIумал Грознайливсса 41-мур школалий учительну ва директорну ивкIун ур, Дагъусттаннайн ивзун махъ цIубутIуй МахIачкъалаллал 17-мур школалий учительну ва тарбиялул даврилсса буллалисса завучну, 2000 шиная шихунай МахIачкъалаллал 8-мур школалий зий ур. Ва ур учительтурал коллективрангу, дуклаки оьрчIангу нукIува бусрав хьу­сса ххаллилсса педагог ва тарбиячи. ОьрчIан кIулшивуртту дуллай бивхьусса захIматрахлу МахIаммад Апанниевич лайкь хьуну ур «Заслуженный учитель РД» ва «Учитель высшей категории» тIисса бусравсса цIардан. МуницIун ва ур аякьа дусса арсгу, ххаллилсса ппугу.
— Ва ттул арсналгу, душнилгу кIану бувгьусса арсри, — тIий бур Ххадижат. Арсру бусса ни­ттихъахагу ванил зукьлу бай: «Зул арсру ттул МахIаммад кунмасса лякъиннав», — куну.
Ххадижатхъал кулпатрал уттигу ядурну дур Чачаннаву­сса цала чIахху-чIарахнащалсса, дустуращалсса дахIаву. ХъатIай, хъиншивурттай кунначIан кув бучIай.
— Чачаннаву жул кулпат къа­кIулсса, жун хIурмат къабансса акъассия. ДакIнийри, Грознайлив дяъви байбивхьусса чIумал, шагьрулува бачин хIадур хъанай хIаятраву буссияв. Му ппурттуву жучIан увхсса миччиххичнал, жу бачин хIадур хъанахъисса ккавккун, увкуна: «Дунияллул зуманив биян бан аьркинну бухьурчагу, биян банна на зу. Бусияра зува чунмай бачин ччай буссарув». Жул уссурссу, гъан-маччами шийх бия. Жун вайнначIан Дагъусттаннайн бачин пикри хьуна. Цалва машиналий му чачаннал жу Хасаврайн биян бувнав, — буслай бур Ххадижат.
ЦIубутIуй, хъунмур оьрму Чачаннаву лавгсса, тихаллийн аьдат хьусса кулпатран Да­гъусттаннай кIанттул хьун бигьану къабивкIун бур.
ХIакьинугу Чачаннал шагьрурдайсса марцIшиврия буслай бусан къашавай бур Ххадижат. ХIалли-хIаллих тIий, Дагъус­ттаннаймур оьрмугу, багьу-бизугу цила нирхиравун багьну бур. ХIакьину Ххадижат бур оьрчIал оьрчIалгу, минналми оьрчIалгу вив лавсун, хъихъи бивтун.
Ванил цила тIийкун, цумурцагу нину ва кунна оьрчIал ххари даннав.