Адав марцIну ядурма

loding_3Лакрал райондалул КIулшиву дулаврил управлениялул агьамсса къулагъас дуллай бур миллатрал шаэртурал ва чичултрал творчествардах. Лях гьан къаритай школарттай миннал юбилейрду. Юбилейрдан хасну школарттай бай чичултрал ва шаэртурал творчествардаясса сочинениярттал конкурсру,
дарсирдай ккаккан бай миннал произведениярттавасса сценкарду.
Ларгсса дуккаврил шинаву ми конкурсругу, тIиртIусса дарсругу дия МухIуттин Чариновлул ва АбутIалиб Гъапуровлул юбилейрдан хас дурсса.

Гьашинусса дуккаврил шин Лакрал райондалул школарттай дайдирхьунни Гьарун Саэдовлул творчествалун хас дурну. Мунал оьрмулиясса ва творчествалиясса конкурсраву хьхьичIунминнун ккалли хьусса сочиненияртту ришлай буру кказитрайгу.

Адав марцIну ядурма

Тарихрал аьтарттуву
Адав марцIну ядурма,
Адабиятрал улттуй
Абадлий цIа чирчума.

Абадгу, оьрмугу.. ЛичIи-личIисса бур лакрал чичултрал оьр­мулул кьадаргу, дунияллия лавгун махъ ирсирай миллатран абадлуву кьадиртмургу, ччанавккусса заманалуву бугьлай бивкIсса кIанугу, цалва миллатрал цIаний бувсса захIматгу. Лакралгу, хIатта Дагъусттанналгу, чичултраву акъахьунссар ваксса кутIасса оьрмулий тарихравугу, литературалувугу яргсса цIа кьадиртсса, оьрмулул мяънагу, хIакьмургу бувчIуну, укун виричусса оьрму бувтсса чумартсса чичу ва шаэр. Ва шаэр хъанай ур Гьарун Саэдов, лакрал литературалул зунзул чанину ккалли ан бучIисса чичу, революционер, публицист, Да­гъусттаннал литературалуву цалчин драма чивчума. Ванал щалва оьрму лакрал миллатралгу, Дагъусттаннал халкьунналгу цIанийсса леххаврий лавгун бур.
Тархъаншиврул цIанийсса талатавриву яла аьркинмур, яла байлмур ярагъну кказит бусса бувчIлай, халкьуннал дакIнивусса «ххаллилсса хияллу» дузрайн буккан бансса мурадрай, хъунмасса захIматгу бивхьуну, буккан буллай айивхьу­ссар Гьарун Саэдов «Илчи» кказит. «Илчи» ца лакрал бакъагу, щалагу Дагъусттаннал миллатир­ттал кказитну хьуну бур. Инсантурал оьрмулия, аьркинмуния чичлай буну тIий, тIайламур бувчIин буллай буну тIий бухьунссия «Илчи» хъинну машгьур хьусса агьалинан. «Илчи» муксса бусравну бивкIун бур, хIатта Бакуйн, Ттуплислив, Батумрайн, Нальчикрайн, Ростоврайн, Харьковрайнгума бияйсса бивкIун бур.
Гьунар ххисса шаэрнал кутIасса оьрмулул гьарца лавсъсса ша лавгун бур халкьуннал бучIантIимунил цIаний талай. ЩиривкIуну зий ивкIун ур ва революциялул ишру щаллу буллай лакрал чIяруми щархъаву: Гъумук, ГьунчIукьатIув, Ххюлусмав, ТIюхчарав.
Гьаруннул аькьлу-кIулшилул куртIшиву, пагьму-гьунарданул лавайшиву аьлтту хъанай бур ванал творчествалуву: тархъаншиврийн оьвтIисса назмурдаву, чIумул аьра­тталшиву ккаккан дуллалисса хавардаву, тIайлану оьрму ккаккан буллалисса «Къалайчитал» тIисса драмалуву.
Тархъаншиврийн оьвтIисса ванал шеърирдаву ляличIисса кIану бугьлай бур «ХIурият» тIисса партизантурал балайлул. Халкьуннал дакIния щин хIарчIун, гайннал яла бартлавгун ччисса пикрирду аьч буллай, талатаврийн буккан чIунни тIий, чивчуну бур балайлул гьарца байт:

Нину…. ХIурият!
Чани…. ХIурият!

Лакрал фольклорданучIан гъансса мазрай чирчуну дур Гьарун Саэдовлул «Дюхлулул марч бивщукун» тIисса назму. Шаэрнал дакIнивусса буруккин цуксса бухIан захIматсса буссарив чIалай бур ва шеъри ккалаккийни:

Мурчал кIутIу дурукун
ТIутIул хьхьем экьирутIай,
РутIлай дух къалагайсса
Оьттул мукьан ци бави?

Дагъусттаннал драматургиялул гьану бивзсса произведенияну ккалли бан бучIир ва чичул бюххансса, пасихIсса мазрай чивчусса драма «Къалайчитал». Яла захIматсса литературалул жанралий чивчусса ва драмалувусса сипатру хъинну усттарну щаллу дурну дур.
1914-ку шинал сценалий бивхьусса драмалуву ккаккан бувну бур къалайчинал захIматсса оьрму. Ва драмалуву та чIумалсса инсантурал оьрму тIайлану ккаккан бувну бур.
Композициялул чулуха бикIу, яргну чIалачIи дурсса сипатирттал чулуха бикIу хъинну къалиправун багьан бувну щаллу бувсса произведение бур ва. Укунсса даражалий чичингу хъуннасса усттаршиву ва куртIсса гьунар бусса чичуща бакъа къахьунссия. Бюхттулсса гьунарданул заллу уну тIий чичин бювхъухьунссар Гьарун Саэдовлуща ва гуж бусса драма.
Гьарун Саэдовлул гьарца чивчусса произведение бур миллатрал бучIантIимуния, талихIсса оьрмулийн инсантал чантI учин буллали­сса, халкьуннан бигьашиврийнсса ххуллу ккаккан буллалисса.
МахIаттал хьунсса иш бур, ахIвал-хIал ххуйсса кулпатраву яхьуну унува, цалва оьрмулуву личIину ссахчIав мюхтажну къаивкIун унува, ваксса чялиш увккун тархъаншиврул цIаний талай цан иявав куну? Цалва миллатгу, буттал кIанугу ххирасса уну тIий. Ххирашивугу чIалачIи бунни цалва кутIасса бунугу мяъналул вибувцIусса, яргсса оьрмулийнугу, халкьуннал тархъаншиврул буруккинттарай дакIнил куртIнива чирчусса назмурдайнугу. Цалла жандалияр лакрал миллат аьзизшиву ккаккан бунни адавгу марцIну ядурну, ЦIахъардал Къуманиву душманнал канища бивкIу кьамул бувсса чIумал.
Гьарун Саэдов лащан ан бучIир оьруснал шаэр Лермонтовлуха. Тара хIучI къаучайсса, кьянкьасса дакI, тайва халкьуннайн тархъаншиврийн леххаву тIисса назмурду.
Халкьуннал чаннасса бучIан­тIимунил цIаний жан харж дур­сса Гьарун Саэдовлул цIа абадлий личIантIиссар халкьуннал дакIурдиву.
Оьмарова Виктория,
Щардал школалул 10-мур классрал дуклаки душ.
Каялувчи ХIажиева Тигрина